Anasayfa
Publications
Paz Şub. 13, 2022 8:13 pm tarafından 
*
*
*
*
АДЫГЭБЗЭР ЗРАТХ ЗРАДЖ ХЬЭРФХЭР
1 - МАКЪ ЗЕШЭХЭР SESLİ HARFLER
А а -- a Е е -- e И и -- i Уу -- u Ы ы -- ı О о -- o Э э --( a-e)
Bu sesli harflerden а - е - и - у sözcük veya hece başında veya tek başlarına okunurken а -- ğa е -- ye и -- yı у -- wı şeklinde okunurlar.
2 - МАКЪ ДЭКlУАШЭХЭР SESSİZ HARFLER
Sessiz harfler okunurken söylenirken bu dilde anlamsız bir ses olan - ы - sesi getirilerek okunurlar. Yani bı cı çı dı gibi.
Гуэгъу зиlэ хьэрфхэр. Aynı çıkışı olan harfler
Макъ жьгъыжьгъхэр -- Макъ дэгухэр -- Макъ пlытlахэp
Gür sessizler ----- Basık sessizler ------ Ezik sessizler
Б б -- bı ----------- П п -- pı ---------- Пl пl -- p'ı
Д д -- dı ---------- Т т -- tı ------------ Тl тl -- t'ı
Г г -- gı ----------- К к – kı ------------- Кl кl -- k'ı
Л л -- lı ------------- Лъ лъ --l'hı -------- Лl лl -- l'ı
Жь жь -- j'ı ------ Щ щ -- ş'ı --------- Щl щl -- ş'ı
В в --vı ------------- Ф ф -- fı --------- Фl фl -- f'ı
Гу гу -- guı ------- Ку ку -- kuı ------- Кlу кlу -- k'uı
Дз дз -- dzı ------- Ц ц -- tsı ---------- Цl цl -- ts'ı
Дж дж -- cı ---- Ч ч -- çı ----------- Чl чl -- ç!ı
З з -- zı ----------- С с -- sı ------------- Сl сl -- s'ı
Х х -- 'hı ----------- Ху ху -- 'huı
Хъ хъ -- k'hı --------- Хъу хъу --k'huı
Ж ж -- jı ------- Ш ш – şı
Гъ гъ -- ğı --------- Гъу гъу –ğuı
Къ къ --qı --------- Къу къу –quı
Кхъ кхъ --k'ı ------ Кхъу кхъу --k'uı
Гуэгъу зимыlэ хьэрфхэр Tek çıkışlı harfler
М м -- mı -- , Н н -- nı -- , Р р -- rı --- , Хь хь -- khı
Макъ зешэрэ макъ дэкlуашэрэ къэзгъэлъагъуэ хьэрфхэр.
Sesli ve sessiz harf birlikte gösteren harfler.
Я я -- иа -- seslerinin bileşimi ya diye okunur.
Ю ю -- иу --sesi bileşimi yu diye okunur.
Макъ къэзымгъэлъагъуэ хьэрфхэр. Ses göstermeyen harfler.
l -- Başına geldiği sesli harfleri kesik kısa okutur, sonuna geldiği sessiz
harfi ezik okutur. Ezdiği sessizler yukarıda gösterilmiştir. Kesik kısa
okuttuğu harfler de
lэ -- Kısa (a,e) lу -- kısa lа -- kesik a lы -- kesik ı lе -- kısa e
ь -- зыгъэщабэ – Yumuşatan.
ъ -- зыгъэбыдэ – Sertleştiren. Bu üç işaret harfler arasında dolaşır fakat
tek başlarına bir ses ifade etmezler.
Bu dilde olmayan Arapçadaki terimlerde kullanılan ayn harfi de
Гl гl -- işareti ile gösterilir.
Bir Kısım Temel Yaklaşımlar
Harfler, okuma yazma, dil öğretimi birlikte yürütülmek durumunda olduğundan verilen harflerle ilgili sözcük örnekleri sunulmaya çalışılacaktır.
Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin doğru telaffuzları çok önemlidir. Seslerdeki telaffuz farklılıkları sözcüğün cümlenin anlamını tamamen değiştirir.
Bu nedenle telaffuzlara dikkat edilmesi gerekir. Biz her ne kadar Latin karşılıklar yazdıysak da sesler öğreticilerden alınmalıdır. Sözcük veya cümle ezberleme yerine seslerin sözcükteki işlevlerinden hareket edilirse daha başarılı olunacağıkanaatindeyim. Bir sesin türevi olan binlerce sözcüğü ezberlemek yerine seslerinişleyişine dikkat edilirse daha kolay ve konuşabilmek mümkün hale gelir.
Bu dilde fiiller iki yapılıdır . Birincil olarak Eylemi gerçekleştirmek için yapılan hareketin bir adı vardır. Fiilin ismi olduğundan bu fiil de aynı isim sıfat zamir gibi çekimlenir. Bu fiilin isminin ve gerçekleşen eylemin çekimlenmeleri de farklı bir yapı arz eder. Fiilin ismi ve sonuç eylemi aynı yazılım olabileceği gibi farklı yazılımla ifade ediliyor da olabileceği gibi bazı fiil isimlerinin sonuç eylemide sadece davranışa yansıdığı için eylemin göstergesi dilde ifade bulmayabilir.
Örneğin bayılmak bir eylemin adıdır fakat eylem sonucu sadece davranışa yansıdığı için eylem sonuç çekimlenmesi oluşmaz. Oturma eylemi ve oturuyor olmak ayrı yapılarla işletilir. Yeme eylemi ve yiyor olmak ayrı yapılar gerektirir.
Kısaca fiilin adı ve eylemi arasındaki fark görülmelidir. Bir eylem gerçekleştirmede fiilin isminin çekimlenmesinde şahısların р halinde olmaları nedeniyle сэ, уэ, ар, дэ, фэ, ахэр şeklinde oluştuğunu, bir eylemin çekimlenmesinde bir şey yapmak olunca konu bahsimiz o yani ар olacağından şahıslar da сэ, уэ, абы, дэ, фэ, абыхэм şeklinde ve şahıslar м haline girdiği açıktır.
Bu önemli farklılığı umarım herkes biraz gayretle anlayacaktır.
Okuma Yazmaya İlk Adım
Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin telaffuzlarının doğru yapılması, seslerin doğru çıkarılması önemlidir. Sesler doğru telaffuz edilmeden dilin konuşulması, dilin öğrenilmesi mümkün değildir. Bu nedenle sesler üzerinde sıkı bir çalışma yürütülmesi zorunludur. Seslerin nasıl çıkarılacağı da bilgi olarak verilebilinenler olabileceği gibi birçoğu bilgi olarak verilemez. Bu nedenle sesler bilen bir öğretici yardımı ile çalışılabilir. Biz sadece seslerin eğitimi için nasıl bir düzenekte çalışılabilineceği üzerinde sesleri yazacağız. Bu alıştırmalar sesleri çıkarabildiğiniz ölçüde öğrenmeye yaklaştığınızı gösterir. Sesleri çıkarmaya başlayan genel bazı kabulleri öğrendiğinde dildeki gelişiminde önemli bir adım atmış olur. Aynı çıkışlı harflerin öğrenimi önemlidir. Bu harfler gerektiğinde bir birlerinin yerine de geçebilmektedirler, yani bir birlerinin ekürisi de diyebiliriz. Ayrıca diyalektler arasındaki farklı seslenimlerin bir çoğu da bu aynı çıkışlı sesler ile ses bileşenlerinden kaynaklanır. Bazı seslerin bileşeni olarak diğer bir ses ifadede yer bulur. Bu bilgileri birleştirecek olur isek seslerin çıkış yerlerini ve çıkarılış biçimlerini iyi öğrenmemiz gerekir. Sesler üzerine yapacağımız güzel bir çalışma ses anlam ilgileri oluşturmamıza yardımcı olur. Dilin kaynağı seslerdir ve onların genel kabullerden hareketle kafamızda oluşturacağı kavramlar silsilesinin uyarılması ile de konuşmamız mümkün olacaktır. Duygu ve düşüncelerimizin açık ve net ifadesi için dikkatli ve düşünerek konuşmak bir zorunluluktur. Eğer ses anlam ilgileri oluşturmadan yapılan konuşmanın diğer dillerde konuşma ile bir farkı olmayacağından dil bizi yönelten yönlendiren öğreten olmaz. Düşünmeyen standart kavramlar oluşmamış bir toplum ancak güç sahiplerince yönlendirilir ve birilerinin peşi sıra olma ihtiyacı doğurur. Hep birilerinden bir şeyler beklenir ve kişinin hayata katkısı yok olur. Bu dili konuşan her kim olursa olsun hayata bir bakışı ve düşünceleri vardır, bir şekilde onu siz yönetemezsiniz, ancak onun onayı ile yönetim oluşur. Herkesin eşit şartlarda onay ve katılımı ile hayatın gerekleri düzene girer. Xabze oluşumu işte bu hayatın gerekleri ile ortak onaydan geçerek oluşmuştur.
Şimdi Türkçe Seslenimlerden Hareketle İlk Adımı Atalım
Benzer Sesli Harfler
А а – a, – У у – u, -- Е е – e,-- И и – i, -- Ы ы – ı, -- О о -- o
Bu sesli harflerin Türkçe seslenim karşılıkları verilmiştir. Türkçe seslenimlerde sesler kısa ve kesiktir. Seslerin uzun olması için üzerine uzatma işaretleri konulur. Türkçede uzatma seslerine ihtiyaç yoktur. Uzun seslenim veren uzatma harfleri gerektiren seslilerin bulunduğu sözcükler yabancı dillerden bu dile girmiş olan sözcüklerdir ve bunların yazımında uzatma işaretli harfler kullanılır. Adige dilindeki bu kısa ve kesik seslilerin Türk dilindeki ses karşılıklarını elde etmek için seslilerin başına sessiz bir harfin gelmesi gerekir. Şimdi Türk dilinde bulunan sessiz harfler ile aynı seslenimi veren sesli harfler üzerinden çalışmamıza başlayalım. Türk dilindeki alfabetik sıraya göre çalışmamızı yürütelim.
Б б – bı
Баба -- Baba
Бардак -- Bardak
Басри – Basri
Бавул – Bavul
Бекир -- Bekir
Бебек – Bebek
Барака – Baraka
Барикат – Barikat
Бадана – Badana
Башары – Başarı
Бурса -- Bursa
Дж дж – cı
Джемал – Cemal
Джемил – Cemil
Джемиле – Cemile
Джевдан – Cevdan
Джавидан – Cavidan
Ч ч – çı
Чалы -- Çalı
Чадыр -- Çadır
Чешме – Çeşme
Чок -- Çok
Чорак – Çorak
Ченги -- Çengi
Черкес -- Çerkes
Чардак – Çardak
Чил – Çil
Чаба – Çaba
Д д – dı
Деде -- Dede
Деврим -- Devrim
Дениз -- Deniz
Дурсун -- Dursun
Дуран -- Duran
Дерман -- Derman
Девран -- Devran
Дагъ -- Dağ
Дагълы -- Dağlı
Дагъджы -- Dağcı
Депо -- Depo
Дели -- Deli
Дерели -- Dereli
Девели -- Develi
Деведжи -- Deveci
Ф ф – fı
Фатма – Fatma
Фериде -- Feride
Ферда – Ferda
Февзи -- Fevzi
Феза – Feza
Ферит – Ferit
Фатыма – Fatıma
Филолог – Filolog
Фатош – Fatoş
Г г – gı
Геми -- Gemi
Гези -- Gezi
Гечит -- Geçit
Генерал -- General
Дерги – Dergi
Гъ гъ – ğı
Дагълы – Dağlı
Дагъджы -- Dağcı
Багъ – Bağ
Багълы – Bağlı
Сагълык – Sağlık
Сагълыклы – Sağlıklı
Сагъды -- Sağdı
Сагъдылар -- Sağdılar
Багъладылар – Bağladılar
Ж ж – jı
Жале – Jale
Жапон – Japon
Жанет – Janet
Жандарма – Jandarma
Нежла – Nejla
К к – kı
Кемал -- Kemal
Камил -- Kamil
Камиле -- Kamile
Казым -- Kazım
Кеди -- Kedi
Кечи -- Keçi
Керим -- Kerim
Кезбан -- Kezban
Кыр -- Kır
Кырылды -- Kırıldı
Куруду -- Kurudu
Куш -- Kuş
Кушак -- Kuşak
Л л – lı
Леман -- Leman
Латиф -- Latif
Лимон -- Limon
Лимоната -- Limonata
Лаванта -- Lavanta
Локма -- Lokma
Локман -- Lokman
Локум -- Lokum
Локанта – Lokanta
М м – mı
Мысыр -- Mısır
Метин -- Metin
Мерал -- Meral
Мерве – Merve
Мендерес – Menderes
Мердан -- Merdan
Мерджан -- Mercan
Мурадин -- Muradin
Мурат -- Murat
Муртаза -- Murtaza
Н н – nı
Нериман – Neriman
Нермин – Nermin
Нуртен – Nurten
Нурсима – Nursima
Недим -- Nedim
Нури – Nuri
Нурджан – Nurcan
Нергис – Nergis
Несрин – Nesrin
Нетидже – Netice
П п – pı
Пынар -- Pınar
Серап -- Serap
Парча -- Parça
Пара -- Para
Пасак -- Pasak
Пырланта -- Pırlanta
Р р – rı
Расим -- Rasim
Ремзи -- Remzi
Решат – Reşat
Решит -- Reşit
Рамазан -- Ramazan
С с – sı
Сема -- Sema
Севим -- Sevim
Селма -- Selma
Селим -- Selim
Сермин -- Sermin
Севда -- Sevda
Севдан -- Sevdan
Севги -- Sevgi
Севгили -- Sevgili
Султан -- Sultan
Севиде -- Sevide
Ш ш – şı
Шамил -- Şamil
Шадуман -- Şaduman
Шакир -- Şakir
Шака -- Şaka
Шадырван -- Şadırvan
Шекер -- Şeker
Т т – tı
Тамер -- Tamer
Тургут -- Turgut
Терзи -- Terzi
Темел -- Temel
Таквим -- Takvim
Торту -- Tortu
Томбул -- Tombul
Тосун -- Tosun
Токат -- Tokat
В в – vı
Вагон -- Vagon
Вали -- Vali
Вели -- Veli
Дувар -- Duvar
Варлык – Varlık
З з – zı
Зеки -- Zeki
Везир -- Vezir
Зенджефил -- Zencefil
Зердали – Zerdali
Я я – ya
Язылы -- yazılı
Ямалы -- yamalı
Даялы -- dayalı
Ю ю – yu
Юкары -- yukarı
Куш ювасы – kuş yuvası
Yukarıda verilen sözcüklerde Türk dilinin sesleri ile örtüşen sözcükler verilmeye çalışılmıştır. Bir sesli harfin kısa ve kesik okunması için bir sessiz harften sonra gelmesi gerekir. Eğer hece başında da kısa ve kesik okunması gerekiyor ise o zaman kısa ve kesik okutma işareti başına konulmalıdır. Yani bir sessizden sonra geliyor gibi olma haline sokulmalıdır.
lелиф -- Elif
lенгин -- Engin
lертан -- Ertan
lерман -- Erman
lерсин -- Ersin
lерджан -- Ercan
lемине – Emine
lариф -- Arif
lиззэт -- İzzet
lидрис -- İdris
lилкер -- İlker
lалфабе -- Alfabe
lайтур -- Aytur
айlла -- Ayla
lурфа -- Urfa
lайше -- Ayşe
lайтен – Ayten
lосман – Osman
Buradaki anlatımlar ve örneklemeler Türkçe seslenimlerle örtüşenlerdir.
Bu anlatımlardan sonra bu seslilerin kendi başlarına okunma haline bakabiliriz.
А а – Kendi başına okunurken kesilmeden a gibi fakat diyaframdan ses getiriliyor gibi kısılıp kesilmeden seslendirilir.
Е е – иэ – ses bileşeni şeklinde ye diye seslendirilir.
И и – yı şeklinde seslendirilir.
У у – wı şeklinde seslendirilir.
Ы ы – Tek başına seslenimi genelde olmaz. I seslenimidir.
О о – Tek başına seslenimi olmaz. O diye seslendirilir.
Э э – Bu ses a ile e arası bir sestir. A sesine daha yakın okunmalıdır.Kısa ve kesik a için bu sesin kullanımı gerekir. Belirgin ve uzun olma zorunluluğu doğmadıkça bu a nın kullanılması gerekir.
Санырым бу кыса билгилерден сонра дигъер lачыкламалара гечебилириз.
Sanırım bu kısa bilgilerden sonra diğer açıklamalara geçebiliriz.
У – уэ – уа – уе – уи – уо – уий – уей
Ауэ – еуэ – иуэ – иоуэ – иуа – иауа – еуа
Уоуэ – уиуэ – уиуа – уауа – уеуа – ууа
И – иэ – ие – ией – иа – иай – ио – иу
Аууей – еууей – уий – уэуий
Tek başlarına i (и) ve u (у) harfleri sonlarına ı harfi almazlar fakat varmış gibi okunurlar.
Verilmiş olan harfler tablosunun verilmiş olduğu şekli ile öğrenilmesi seslerin farkına varmamızda bize fayda sağlayacağını bilmeli ve ona göre çalışmamızı yürütmeliyiz.Aynı çıkışlı harflerin bir çok yerde bir birlerinin yerlerine geçtiğini ve diyalektler arasında bazı farklılıklar da oluşturduğunu bilerek bir birlerinin yerine geçebilecek sesleri de tahmin etmeye çalışın.
Бы – пы -- пlы – бэ – пэ – пlэ – бу – пу – пlу
Ба – па – пlа – би – пи – пlи – бо – по – пlо
Бий – пий – пlий – бей – пей – пlей
Абэ – апэ – апlэ – убэ – упэ – упlэ
Ибэ – ипэ – ипlэ – иби – ипи – ипlи
Ибэй – ипэй – ипlэй – абы – апы – апlы
Ды – ты – тlы – дэ – тэ – тlэ
Да – та – тlа – ду – ту – тlу
Ди – ти – тlи – до – то – тlо
Де – те – тlе – дей – тей – тlей
Удэ – утэ – утlэ – идэ – итэ – итlэ
Гы -- кы -- кlы – кэ – кlэ – ка – кlа
Дэкlэ – дакlэ – дакlа – пыкl – пыкlэ
Пыкlа – пакlэ – пакlа – поуlэ – пыкlэу
Лы – лъы – лlы – лэ – лъэ – лlэ
Ла – лъа – лlа – ло – лъо – лlо
Лалэ – лъалъэ – лlалlэ – Лейла
Жьы – щы – щlы – жьэ – щэ – щlэ
Жьа – ща – щlа – жьу – щу – щlу
Иажьэ—иащэ – иащlэ – мажьэ -- мащэ – мащlэ
Вы – фы – фlы – вэ – фэ – фlэ
Ва – фа – фlа – ву – фу – фlу
Вауэ – фауэ – фlауэ – выр – фыр – фlыр
Гу – ку – кlу – гуэ – куэ – кlуэ
Гуа – куа – кlуа – щlагуэ — щlакуэ – щlакlуэ
Дэгуа – дэкуа – дэкlуа – пагуэ – пакуэ – пакlуэ
Джы – чы – чlы – джэ – чэ – чlэ
Джа – ча – чlа – джыу – чыу – чlыу
Дзы – цы – цlы – дзэ – цэ – цlэ
Дза – ца – цlа – дзу – цу – цlу
Дзыу – цыу – цlыу – мадзэ – мацэ – мацlэ
Зы – сы – зэ – сэ – зыу – сыу—зо – со
Хы – ху – хэ – хуэ – ха – хуа – хэх – хэху
Хэха – хэхуа – хэхуэ – хахуэ – хуахуэ
Ех – их – иху – ихуэ -- ихуа – иахуа
Хъы – хъу – хъэ – хъуэ – хъа – хъуа
Дзахъэ – дзахъуэ – лъахъэ – лъахъуэ
Хъыуэ – хъууэ – хъык!э – хъук!э
Жы – шы – жэ – шэ – жа – ша – жу – шу
Ажэ – ашэ – бажэ – башэ – пыжэ – пышэ
Гъы – гъу – гъэ – гъуэ – гъа – гъуа
Вагъэ – вагъуэ – иагъэ – иагъуэ – дагъэ – дагъуэ
Щыгъэ – щыгъуэ – фlыгъэ – фlыгъуэ
Къы – къу – къэ – къуэ -- къа – къуа
Щакъэ – щакъуэ – дакъэ – дакъуэ
Дзакъэ – дзакъуэ – дыкъэ -- дыкъуэ
Кхъы – кхъу – кхъэ – кхъуэ – кхъафэ – кхъуафэ
Бу йукарыда верилен сес чалышмасы диккатли чалышылмалыдыр. Сеслер ийи кавраныр исе дил дахьа да колайлащыр.
Ю – иу
Я – иа
Ses bileşeni olarak tek ses işareti ile yazılır.
Ярамаз – Яхья – Деря – Юнус – Юсуф
Йарамаз – Иахьйа – Дерйа – Йунус -- Йусуф
Е – иэ – Ses bileşeni olarak tek başına yazılışında ya da anlamında düşünülmelidir ve fiil başına gelişinde her zaman bu ses bileşenidir, o anlamında işi yapan veya yaptıran şahıs eki konumundadır.
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ
*
*
*
АДЫГЭБЗЭР ЗРАТХ ЗРАДЖ ХЬЭРФХЭР
1 - МАКЪ ЗЕШЭХЭР SESLİ HARFLER
А а -- a Е е -- e И и -- i Уу -- u Ы ы -- ı О о -- o Э э --( a-e)
Bu sesli harflerden а - е - и - у sözcük veya hece başında veya tek başlarına okunurken а -- ğa е -- ye и -- yı у -- wı şeklinde okunurlar.
2 - МАКЪ ДЭКlУАШЭХЭР SESSİZ HARFLER
Sessiz harfler okunurken söylenirken bu dilde anlamsız bir ses olan - ы - sesi getirilerek okunurlar. Yani bı cı çı dı gibi.
Гуэгъу зиlэ хьэрфхэр. Aynı çıkışı olan harfler
Макъ жьгъыжьгъхэр -- Макъ дэгухэр -- Макъ пlытlахэp
Gür sessizler ----- Basık sessizler ------ Ezik sessizler
Б б -- bı ----------- П п -- pı ---------- Пl пl -- p'ı
Д д -- dı ---------- Т т -- tı ------------ Тl тl -- t'ı
Г г -- gı ----------- К к – kı ------------- Кl кl -- k'ı
Л л -- lı ------------- Лъ лъ --l'hı -------- Лl лl -- l'ı
Жь жь -- j'ı ------ Щ щ -- ş'ı --------- Щl щl -- ş'ı
В в --vı ------------- Ф ф -- fı --------- Фl фl -- f'ı
Гу гу -- guı ------- Ку ку -- kuı ------- Кlу кlу -- k'uı
Дз дз -- dzı ------- Ц ц -- tsı ---------- Цl цl -- ts'ı
Дж дж -- cı ---- Ч ч -- çı ----------- Чl чl -- ç!ı
З з -- zı ----------- С с -- sı ------------- Сl сl -- s'ı
Х х -- 'hı ----------- Ху ху -- 'huı
Хъ хъ -- k'hı --------- Хъу хъу --k'huı
Ж ж -- jı ------- Ш ш – şı
Гъ гъ -- ğı --------- Гъу гъу –ğuı
Къ къ --qı --------- Къу къу –quı
Кхъ кхъ --k'ı ------ Кхъу кхъу --k'uı
Гуэгъу зимыlэ хьэрфхэр Tek çıkışlı harfler
М м -- mı -- , Н н -- nı -- , Р р -- rı --- , Хь хь -- khı
Макъ зешэрэ макъ дэкlуашэрэ къэзгъэлъагъуэ хьэрфхэр.
Sesli ve sessiz harf birlikte gösteren harfler.
Я я -- иа -- seslerinin bileşimi ya diye okunur.
Ю ю -- иу --sesi bileşimi yu diye okunur.
Макъ къэзымгъэлъагъуэ хьэрфхэр. Ses göstermeyen harfler.
l -- Başına geldiği sesli harfleri kesik kısa okutur, sonuna geldiği sessiz
harfi ezik okutur. Ezdiği sessizler yukarıda gösterilmiştir. Kesik kısa
okuttuğu harfler de
lэ -- Kısa (a,e) lу -- kısa lа -- kesik a lы -- kesik ı lе -- kısa e
ь -- зыгъэщабэ – Yumuşatan.
ъ -- зыгъэбыдэ – Sertleştiren. Bu üç işaret harfler arasında dolaşır fakat
tek başlarına bir ses ifade etmezler.
Bu dilde olmayan Arapçadaki terimlerde kullanılan ayn harfi de
Гl гl -- işareti ile gösterilir.
Bir Kısım Temel Yaklaşımlar
Harfler, okuma yazma, dil öğretimi birlikte yürütülmek durumunda olduğundan verilen harflerle ilgili sözcük örnekleri sunulmaya çalışılacaktır.
Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin doğru telaffuzları çok önemlidir. Seslerdeki telaffuz farklılıkları sözcüğün cümlenin anlamını tamamen değiştirir.
Bu nedenle telaffuzlara dikkat edilmesi gerekir. Biz her ne kadar Latin karşılıklar yazdıysak da sesler öğreticilerden alınmalıdır. Sözcük veya cümle ezberleme yerine seslerin sözcükteki işlevlerinden hareket edilirse daha başarılı olunacağıkanaatindeyim. Bir sesin türevi olan binlerce sözcüğü ezberlemek yerine seslerinişleyişine dikkat edilirse daha kolay ve konuşabilmek mümkün hale gelir.
Bu dilde fiiller iki yapılıdır . Birincil olarak Eylemi gerçekleştirmek için yapılan hareketin bir adı vardır. Fiilin ismi olduğundan bu fiil de aynı isim sıfat zamir gibi çekimlenir. Bu fiilin isminin ve gerçekleşen eylemin çekimlenmeleri de farklı bir yapı arz eder. Fiilin ismi ve sonuç eylemi aynı yazılım olabileceği gibi farklı yazılımla ifade ediliyor da olabileceği gibi bazı fiil isimlerinin sonuç eylemide sadece davranışa yansıdığı için eylemin göstergesi dilde ifade bulmayabilir.
Örneğin bayılmak bir eylemin adıdır fakat eylem sonucu sadece davranışa yansıdığı için eylem sonuç çekimlenmesi oluşmaz. Oturma eylemi ve oturuyor olmak ayrı yapılarla işletilir. Yeme eylemi ve yiyor olmak ayrı yapılar gerektirir.
Kısaca fiilin adı ve eylemi arasındaki fark görülmelidir. Bir eylem gerçekleştirmede fiilin isminin çekimlenmesinde şahısların р halinde olmaları nedeniyle сэ, уэ, ар, дэ, фэ, ахэр şeklinde oluştuğunu, bir eylemin çekimlenmesinde bir şey yapmak olunca konu bahsimiz o yani ар olacağından şahıslar da сэ, уэ, абы, дэ, фэ, абыхэм şeklinde ve şahıslar м haline girdiği açıktır.
Bu önemli farklılığı umarım herkes biraz gayretle anlayacaktır.
Okuma Yazmaya İlk Adım
Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin telaffuzlarının doğru yapılması, seslerin doğru çıkarılması önemlidir. Sesler doğru telaffuz edilmeden dilin konuşulması, dilin öğrenilmesi mümkün değildir. Bu nedenle sesler üzerinde sıkı bir çalışma yürütülmesi zorunludur. Seslerin nasıl çıkarılacağı da bilgi olarak verilebilinenler olabileceği gibi birçoğu bilgi olarak verilemez. Bu nedenle sesler bilen bir öğretici yardımı ile çalışılabilir. Biz sadece seslerin eğitimi için nasıl bir düzenekte çalışılabilineceği üzerinde sesleri yazacağız. Bu alıştırmalar sesleri çıkarabildiğiniz ölçüde öğrenmeye yaklaştığınızı gösterir. Sesleri çıkarmaya başlayan genel bazı kabulleri öğrendiğinde dildeki gelişiminde önemli bir adım atmış olur. Aynı çıkışlı harflerin öğrenimi önemlidir. Bu harfler gerektiğinde bir birlerinin yerine de geçebilmektedirler, yani bir birlerinin ekürisi de diyebiliriz. Ayrıca diyalektler arasındaki farklı seslenimlerin bir çoğu da bu aynı çıkışlı sesler ile ses bileşenlerinden kaynaklanır. Bazı seslerin bileşeni olarak diğer bir ses ifadede yer bulur. Bu bilgileri birleştirecek olur isek seslerin çıkış yerlerini ve çıkarılış biçimlerini iyi öğrenmemiz gerekir. Sesler üzerine yapacağımız güzel bir çalışma ses anlam ilgileri oluşturmamıza yardımcı olur. Dilin kaynağı seslerdir ve onların genel kabullerden hareketle kafamızda oluşturacağı kavramlar silsilesinin uyarılması ile de konuşmamız mümkün olacaktır. Duygu ve düşüncelerimizin açık ve net ifadesi için dikkatli ve düşünerek konuşmak bir zorunluluktur. Eğer ses anlam ilgileri oluşturmadan yapılan konuşmanın diğer dillerde konuşma ile bir farkı olmayacağından dil bizi yönelten yönlendiren öğreten olmaz. Düşünmeyen standart kavramlar oluşmamış bir toplum ancak güç sahiplerince yönlendirilir ve birilerinin peşi sıra olma ihtiyacı doğurur. Hep birilerinden bir şeyler beklenir ve kişinin hayata katkısı yok olur. Bu dili konuşan her kim olursa olsun hayata bir bakışı ve düşünceleri vardır, bir şekilde onu siz yönetemezsiniz, ancak onun onayı ile yönetim oluşur. Herkesin eşit şartlarda onay ve katılımı ile hayatın gerekleri düzene girer. Xabze oluşumu işte bu hayatın gerekleri ile ortak onaydan geçerek oluşmuştur.
Şimdi Türkçe Seslenimlerden Hareketle İlk Adımı Atalım
Benzer Sesli Harfler
А а – a, – У у – u, -- Е е – e,-- И и – i, -- Ы ы – ı, -- О о -- o
Bu sesli harflerin Türkçe seslenim karşılıkları verilmiştir. Türkçe seslenimlerde sesler kısa ve kesiktir. Seslerin uzun olması için üzerine uzatma işaretleri konulur. Türkçede uzatma seslerine ihtiyaç yoktur. Uzun seslenim veren uzatma harfleri gerektiren seslilerin bulunduğu sözcükler yabancı dillerden bu dile girmiş olan sözcüklerdir ve bunların yazımında uzatma işaretli harfler kullanılır. Adige dilindeki bu kısa ve kesik seslilerin Türk dilindeki ses karşılıklarını elde etmek için seslilerin başına sessiz bir harfin gelmesi gerekir. Şimdi Türk dilinde bulunan sessiz harfler ile aynı seslenimi veren sesli harfler üzerinden çalışmamıza başlayalım. Türk dilindeki alfabetik sıraya göre çalışmamızı yürütelim.
Б б – bı
Баба -- Baba
Бардак -- Bardak
Басри – Basri
Бавул – Bavul
Бекир -- Bekir
Бебек – Bebek
Барака – Baraka
Барикат – Barikat
Бадана – Badana
Башары – Başarı
Бурса -- Bursa
Дж дж – cı
Джемал – Cemal
Джемил – Cemil
Джемиле – Cemile
Джевдан – Cevdan
Джавидан – Cavidan
Ч ч – çı
Чалы -- Çalı
Чадыр -- Çadır
Чешме – Çeşme
Чок -- Çok
Чорак – Çorak
Ченги -- Çengi
Черкес -- Çerkes
Чардак – Çardak
Чил – Çil
Чаба – Çaba
Д д – dı
Деде -- Dede
Деврим -- Devrim
Дениз -- Deniz
Дурсун -- Dursun
Дуран -- Duran
Дерман -- Derman
Девран -- Devran
Дагъ -- Dağ
Дагълы -- Dağlı
Дагъджы -- Dağcı
Депо -- Depo
Дели -- Deli
Дерели -- Dereli
Девели -- Develi
Деведжи -- Deveci
Ф ф – fı
Фатма – Fatma
Фериде -- Feride
Ферда – Ferda
Февзи -- Fevzi
Феза – Feza
Ферит – Ferit
Фатыма – Fatıma
Филолог – Filolog
Фатош – Fatoş
Г г – gı
Геми -- Gemi
Гези -- Gezi
Гечит -- Geçit
Генерал -- General
Дерги – Dergi
Гъ гъ – ğı
Дагълы – Dağlı
Дагъджы -- Dağcı
Багъ – Bağ
Багълы – Bağlı
Сагълык – Sağlık
Сагълыклы – Sağlıklı
Сагъды -- Sağdı
Сагъдылар -- Sağdılar
Багъладылар – Bağladılar
Ж ж – jı
Жале – Jale
Жапон – Japon
Жанет – Janet
Жандарма – Jandarma
Нежла – Nejla
К к – kı
Кемал -- Kemal
Камил -- Kamil
Камиле -- Kamile
Казым -- Kazım
Кеди -- Kedi
Кечи -- Keçi
Керим -- Kerim
Кезбан -- Kezban
Кыр -- Kır
Кырылды -- Kırıldı
Куруду -- Kurudu
Куш -- Kuş
Кушак -- Kuşak
Л л – lı
Леман -- Leman
Латиф -- Latif
Лимон -- Limon
Лимоната -- Limonata
Лаванта -- Lavanta
Локма -- Lokma
Локман -- Lokman
Локум -- Lokum
Локанта – Lokanta
М м – mı
Мысыр -- Mısır
Метин -- Metin
Мерал -- Meral
Мерве – Merve
Мендерес – Menderes
Мердан -- Merdan
Мерджан -- Mercan
Мурадин -- Muradin
Мурат -- Murat
Муртаза -- Murtaza
Н н – nı
Нериман – Neriman
Нермин – Nermin
Нуртен – Nurten
Нурсима – Nursima
Недим -- Nedim
Нури – Nuri
Нурджан – Nurcan
Нергис – Nergis
Несрин – Nesrin
Нетидже – Netice
П п – pı
Пынар -- Pınar
Серап -- Serap
Парча -- Parça
Пара -- Para
Пасак -- Pasak
Пырланта -- Pırlanta
Р р – rı
Расим -- Rasim
Ремзи -- Remzi
Решат – Reşat
Решит -- Reşit
Рамазан -- Ramazan
С с – sı
Сема -- Sema
Севим -- Sevim
Селма -- Selma
Селим -- Selim
Сермин -- Sermin
Севда -- Sevda
Севдан -- Sevdan
Севги -- Sevgi
Севгили -- Sevgili
Султан -- Sultan
Севиде -- Sevide
Ш ш – şı
Шамил -- Şamil
Шадуман -- Şaduman
Шакир -- Şakir
Шака -- Şaka
Шадырван -- Şadırvan
Шекер -- Şeker
Т т – tı
Тамер -- Tamer
Тургут -- Turgut
Терзи -- Terzi
Темел -- Temel
Таквим -- Takvim
Торту -- Tortu
Томбул -- Tombul
Тосун -- Tosun
Токат -- Tokat
В в – vı
Вагон -- Vagon
Вали -- Vali
Вели -- Veli
Дувар -- Duvar
Варлык – Varlık
З з – zı
Зеки -- Zeki
Везир -- Vezir
Зенджефил -- Zencefil
Зердали – Zerdali
Я я – ya
Язылы -- yazılı
Ямалы -- yamalı
Даялы -- dayalı
Ю ю – yu
Юкары -- yukarı
Куш ювасы – kuş yuvası
Yukarıda verilen sözcüklerde Türk dilinin sesleri ile örtüşen sözcükler verilmeye çalışılmıştır. Bir sesli harfin kısa ve kesik okunması için bir sessiz harften sonra gelmesi gerekir. Eğer hece başında da kısa ve kesik okunması gerekiyor ise o zaman kısa ve kesik okutma işareti başına konulmalıdır. Yani bir sessizden sonra geliyor gibi olma haline sokulmalıdır.
lелиф -- Elif
lенгин -- Engin
lертан -- Ertan
lерман -- Erman
lерсин -- Ersin
lерджан -- Ercan
lемине – Emine
lариф -- Arif
lиззэт -- İzzet
lидрис -- İdris
lилкер -- İlker
lалфабе -- Alfabe
lайтур -- Aytur
айlла -- Ayla
lурфа -- Urfa
lайше -- Ayşe
lайтен – Ayten
lосман – Osman
Buradaki anlatımlar ve örneklemeler Türkçe seslenimlerle örtüşenlerdir.
Bu anlatımlardan sonra bu seslilerin kendi başlarına okunma haline bakabiliriz.
А а – Kendi başına okunurken kesilmeden a gibi fakat diyaframdan ses getiriliyor gibi kısılıp kesilmeden seslendirilir.
Е е – иэ – ses bileşeni şeklinde ye diye seslendirilir.
И и – yı şeklinde seslendirilir.
У у – wı şeklinde seslendirilir.
Ы ы – Tek başına seslenimi genelde olmaz. I seslenimidir.
О о – Tek başına seslenimi olmaz. O diye seslendirilir.
Э э – Bu ses a ile e arası bir sestir. A sesine daha yakın okunmalıdır.Kısa ve kesik a için bu sesin kullanımı gerekir. Belirgin ve uzun olma zorunluluğu doğmadıkça bu a nın kullanılması gerekir.
Санырым бу кыса билгилерден сонра дигъер lачыкламалара гечебилириз.
Sanırım bu kısa bilgilerden sonra diğer açıklamalara geçebiliriz.
У – уэ – уа – уе – уи – уо – уий – уей
Ауэ – еуэ – иуэ – иоуэ – иуа – иауа – еуа
Уоуэ – уиуэ – уиуа – уауа – уеуа – ууа
И – иэ – ие – ией – иа – иай – ио – иу
Аууей – еууей – уий – уэуий
Tek başlarına i (и) ve u (у) harfleri sonlarına ı harfi almazlar fakat varmış gibi okunurlar.
Verilmiş olan harfler tablosunun verilmiş olduğu şekli ile öğrenilmesi seslerin farkına varmamızda bize fayda sağlayacağını bilmeli ve ona göre çalışmamızı yürütmeliyiz.Aynı çıkışlı harflerin bir çok yerde bir birlerinin yerlerine geçtiğini ve diyalektler arasında bazı farklılıklar da oluşturduğunu bilerek bir birlerinin yerine geçebilecek sesleri de tahmin etmeye çalışın.
Бы – пы -- пlы – бэ – пэ – пlэ – бу – пу – пlу
Ба – па – пlа – би – пи – пlи – бо – по – пlо
Бий – пий – пlий – бей – пей – пlей
Абэ – апэ – апlэ – убэ – упэ – упlэ
Ибэ – ипэ – ипlэ – иби – ипи – ипlи
Ибэй – ипэй – ипlэй – абы – апы – апlы
Ды – ты – тlы – дэ – тэ – тlэ
Да – та – тlа – ду – ту – тlу
Ди – ти – тlи – до – то – тlо
Де – те – тlе – дей – тей – тlей
Удэ – утэ – утlэ – идэ – итэ – итlэ
Гы -- кы -- кlы – кэ – кlэ – ка – кlа
Дэкlэ – дакlэ – дакlа – пыкl – пыкlэ
Пыкlа – пакlэ – пакlа – поуlэ – пыкlэу
Лы – лъы – лlы – лэ – лъэ – лlэ
Ла – лъа – лlа – ло – лъо – лlо
Лалэ – лъалъэ – лlалlэ – Лейла
Жьы – щы – щlы – жьэ – щэ – щlэ
Жьа – ща – щlа – жьу – щу – щlу
Иажьэ—иащэ – иащlэ – мажьэ -- мащэ – мащlэ
Вы – фы – фlы – вэ – фэ – фlэ
Ва – фа – фlа – ву – фу – фlу
Вауэ – фауэ – фlауэ – выр – фыр – фlыр
Гу – ку – кlу – гуэ – куэ – кlуэ
Гуа – куа – кlуа – щlагуэ — щlакуэ – щlакlуэ
Дэгуа – дэкуа – дэкlуа – пагуэ – пакуэ – пакlуэ
Джы – чы – чlы – джэ – чэ – чlэ
Джа – ча – чlа – джыу – чыу – чlыу
Дзы – цы – цlы – дзэ – цэ – цlэ
Дза – ца – цlа – дзу – цу – цlу
Дзыу – цыу – цlыу – мадзэ – мацэ – мацlэ
Зы – сы – зэ – сэ – зыу – сыу—зо – со
Хы – ху – хэ – хуэ – ха – хуа – хэх – хэху
Хэха – хэхуа – хэхуэ – хахуэ – хуахуэ
Ех – их – иху – ихуэ -- ихуа – иахуа
Хъы – хъу – хъэ – хъуэ – хъа – хъуа
Дзахъэ – дзахъуэ – лъахъэ – лъахъуэ
Хъыуэ – хъууэ – хъык!э – хъук!э
Жы – шы – жэ – шэ – жа – ша – жу – шу
Ажэ – ашэ – бажэ – башэ – пыжэ – пышэ
Гъы – гъу – гъэ – гъуэ – гъа – гъуа
Вагъэ – вагъуэ – иагъэ – иагъуэ – дагъэ – дагъуэ
Щыгъэ – щыгъуэ – фlыгъэ – фlыгъуэ
Къы – къу – къэ – къуэ -- къа – къуа
Щакъэ – щакъуэ – дакъэ – дакъуэ
Дзакъэ – дзакъуэ – дыкъэ -- дыкъуэ
Кхъы – кхъу – кхъэ – кхъуэ – кхъафэ – кхъуафэ
Бу йукарыда верилен сес чалышмасы диккатли чалышылмалыдыр. Сеслер ийи кавраныр исе дил дахьа да колайлащыр.
Ю – иу
Я – иа
Ses bileşeni olarak tek ses işareti ile yazılır.
Ярамаз – Яхья – Деря – Юнус – Юсуф
Йарамаз – Иахьйа – Дерйа – Йунус -- Йусуф
Е – иэ – Ses bileşeni olarak tek başına yazılışında ya da anlamında düşünülmelidir ve fiil başına gelişinde her zaman bu ses bileşenidir, o anlamında işi yapan veya yaptıran şahıs eki konumundadır.
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ
