Anasayfa
Publications
Paz Şub. 13, 2022 8:13 pm tarafından 
*
Çerkes dilleri, Kuzey Kafkasya’da, Rusya'ya bağlı Adigey, Karaçay-Çerkesya ve Kabartay-Balkarya cumhuriyetleri ile Krasnodar Krayı'nda yerli Çerkeslerin ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail gibi ülkelerde yaşayan diaspora Çerkeslerinin dili ya da lehçeleri (тхыбзэ ISO 639 kodu ady ile kbd) birliğidir. Batı (ady ) ve Doğu (kbd ) olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenen Ubıhça [uby], en uzak akrabaları ise Abazaca [abq] ile Abhazca [abk] olup hepsi de Kuzeybatı Kafkas dilleri adıyla bir grupta toplanır. 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından Çerkesçenin ilk kaydı yapılmıştır. Çerkesçe eklemeli dillerden olup ergatif yapı görülür.
Şapsığ Ulusal Rayonu’nda 1945 yılına kadar bir yazı ve edebiyat dili olan ve Batı Çerkesçesi içinde ilk sivrilen Şapsığca 1945’te, Stalin tarafından bir tehlike olarak değerlendirilip Şapsığların özerkliğine son verilmesiyle birlikte, diasporada halen yaygın olarak konuşulmasına rağmen artık bir yazı ve edebiyat dili olmaktan çıkmıştır. 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid (Адыгэ Мэулыд) Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır.
Rusya'da 2010 rakamlarına göre Batı Çerkesçesini konuşanlar 117.489, Doğu Çerkesçesini konuşanlar ise 515.672 kişidir. Batı Çerkesçesi Adigey Cumhuriyetinde, Doğu Çerkesçesi ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya Cumhuriyetinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Günümüzde Kafkasya'da Çerkesçe iki ayrı dil olarak gelişim göstermektedir. Batı Çerkesçesi Temirgoy (Çemguy) ağzı, Doğu Çerkesçesi ise Baksan (Büyük Kabardey) ağzı esas alınarak düzenlenmiştir.
Küçük farklılıkları olan iki ayrı Kiril alfabesi kullanılır. Üçü işaret olmak üzere, 1938'den beri kullanılan Batı (Ç'ahe) Adığe alfabesinde 64 harf (tamığ тамыгь), 1936'dan beri kullanılan Doğu (Şhağ) Adığe alfabesinde ise 59 harf (damığe дамыгъэ) bulunur. Doğu Çerkesçesince 48 ünsüz harf bulunur. Çerkesçeyi oluşturan iki dil arasında ortak sözler bulunduğu gibi, ufak tefek ses değişimleri de bir hayli fazla olsa da karşılıklı anlaşmayı kısıtlamaz. Pratikte iki ayrı kolda ilerleyen Çerkes dillerinin tek alfabe ve tek dil olarak yapılanması tartışılmaktadır.
Çerkesçe için ilk alfabe denemeleri 1800’lerin başlarında Rusya'da yapılmaya başlanmıştır. 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında yazı, dar bir aydın çevresinde sınırlı kalmıştır. İlk önce Arap harflerini esas alan alfabeler kullanıldı.
Batı lehçesi için 1918’den 1927 yılına kadar Arap alfabesi, 1927’den 1938’e kadar Latin alfabesi kullanıldıktan sonra 1938’den itibaren de Kiril alfabesine geçilmiştir. Doğu lehçesi için Latin alfabesi 1923’te yapılmış, 1924’te N. F. Yakovlev tarafından geliştirilip 1936’ya kadar kullanılmıştır. 1936’dan itibaren Rus harfleri esas alınarak hazırlanan Kiril alfabesine geçilmiştir.
Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan çerkesçeyi "yüz kırk yedi lisanın hepsini gayet güzel yazdım ama bu Çerkes lisanı gibi saksağan sadalı lisanı yazamadım" demiştir.
Osmanlı Devleti'nde ilk alfabe denemesi 1897 yılında Tharhet Ahmet Cavit Paşa tarafından Osmanlı alfabesi temel alınarak yapılmıştır. Ahmet Cavit Paşa’nın başkanı olduğu Çerkes İttihad ve Teavün Cemiyeti (1908-1923) tarafından İstanbul’da çıkarılan Ğuaze («Гъуазэ / Rehber») adlı gazetede bu alfabeyle yazılar yayımlanmıştır.
Türkiye Çerkeslerinin anadillerini koruma sürecinde Latin ve Kiril alfabeleri arasında seçim yapma tartışmaları sürmektedir ve 2004 yılındaki tartışma üzerine Kafkas Dernekleri Federasyonu’nun düzenlediği toplantıda Kiril alfabesinden yana karar çıkmıştır. Yine de farklı Latin alfabeleri kullanımı görülür.
Batı Çerkes alfabesi (Batı Adığe alfabesi
А а
а
Б б
бы
В в
вы
Г г
гы
Гу гу
гуы
Гъ гъ
гъы
Гъу гъу
гъуы
Д д
ды
Дж дж
джы
Дз дз
дзы
Дзу дзу
дзуы
Е е
йэ
(Ё ё)
йо
Ж ж
жы
Жъ жъ
жъы
Жъу жъу
жъуы
Жь жь
жьы
З з
зы
И и
йы
Й й
йы кӀакӀыу
К к
кы
Ку ку
куы
Къ къ
къы
Къу къу
къуы
КӀ кӀ
кӀы
КӀу кӀу
кӀуы
Л л
лы
Лъ лъ
лъы
ЛӀ лӀ
лӀы
М м
мы
Н н
ны
О о
уэ
П п
пы
ПӀ пӀ
пӀы
ПӀу пӀу
пӀуы
Р р
ры
С с
сы
Т т
ты
ТӀ тӀ
тӀы
ТӀу тӀу
тӀуы
У у
уы
Ф ф
фы
Х х
хы
Хъ хъ
хъы
Хъу хъу
хъуы
Хь хь
хьы
Ц ц
цы
Цу цу
цуы
ЦӀ цӀ
цӀы
Ч ч
чы
ЧӀ чӀ
чӀы
Ш ш
шы
Шъ шъ
шъы
ШӀ шӀ
шӀы
ШӀу шӀу
шӀуы
Щ щ
щы
(Ъ ъ)
пытэ тамыгь
Ы ы
ы
(Ь ь)
шъэбэ тамыгь
Э э
э
(Ю ю)
йыу
(Я я)
йа
Ӏ
Ӏы
Ӏу
Ӏыу
Doğu Çerkes alfabesi (Doğu Adığe alfabesi)
А а
а
Э э
э
Б б
бы
В в
вы
Г г
гы
Гу гу
гуы
Гъ гъ
гъы
Гъу гъу
гъуы
Д д
ды
Дж дж
джы
Дз дз
дзы
Е е
йэ
(Ё ё)
йо
Ж ж
жы
Жь жь
жьы
З з
зы
И и
йы
Й й
йы кӀэщӀу
К к
кы
Ку ку
куы
Къ къ
къы
Къу къу
къуы
Кхъ кхъ
кхъы
Кхъу кхъу
кхъуы
КӀ кӀ
кӀы
КӀу кӀу
кӀуы
Л л
лы
Лъ лъ
лъы
ЛӀ лӀ
лӀы
М м
мы
Н н
ны
О о
уэ
П п
пы
ПӀ пӀ
пӀы
Р р
ры
С с
сы
Т т
ты
ТӀ тӀ
тӀы
У у
уы
Ф ф
фы
ФӀ фӀ
фӀы
Х х
хы
Ху ху
хуы
Хъ хъ
хъы
Хъу хъу
хъуы
Хь хь
хьы
Ц ц
цы
ЦӀ цӀ
цІы
Ч ч
чы
Ш ш
шы
Щ щ
щы
ЩӀ щӀ
щӀы
(Ъ ъ)
быдэ дамыгъэ
Ы ы
ы
(Ь ь)
щабэ дамыгъэ
(Ю ю)
йыу
(Я я)
йа
Ӏ
Ӏы
Ӏу
Ӏуы
*
*
Her iki Çerkesçede de ortak olan sözler bulunur: хэт (kim); сэ (ben); хабзэ (âdet); бын (aile); унэ (ev); лӀы (adam; koca); нысэ (gelin; yenge); шыпхъу (kız kardeş); лъэпкъ (soy); гъунэгъу (komşu); тхьэ (tanrı); ябгэ (zalim, hain); цӀэ (ad); зы (bir); щы (üç); плӀы (dört); хы (altı); и (sekiz); псы (su); лъы (kan); лы (et); цы (saç); нэ (göz); Ӏэ (el); гу (kalp); пэ (burun); бзэгу (dil, organ); бзэ (dil, lisan); тхылъ (kӀtap); дагъэ (yağ); мазэ (ay); дин (din); бжьэ (arı); цӀэ (bit); блэ (yılan); бэдж (örümcek); хьэ (köpek); шы (at); махъшэ (deve); тӀы (koç); пыл (fil); къаз (kaz); тутын (tütün); цы (yün); гъатхэ (ilkbahar); илъэс (yıl); мастэ (iğne); пхъэ (odun); сабын (sabun); жьы (eskӀ; yaşlı); е (kötülük); тхьэ (iyi); дахэ (güzel); къабзэ (temiz); куу (derin); из (dolu); лъагэ (yüksek); гъуаплъэ (bakır); къалэ (şehir, kasaba; kale); щхъуантӀэ (mavi); шхъуантӀэ (yeşil); еджапӀэ (okul); бэ (çok); емыкӀу (ayıp, uygunsuz); лӀэн (ölmek); лэгъуп (kazan); цӀыкӀу (küçük); Ӏыгъын (tutmak); ятӀэ (toprak); яжьэ (kül); хъы (ağ); лъапӀэ (pahalı; değerli); пӀэ (yatak); пӀалъэ (süre); тӀэкӀу (biraz); хы (deniz) ...
*
*
Batı (Adıgabze aдыгaбзэ) ve Doğu (Adıgebze aдыгэбзэ) Çerkes dilleri arasındaki ses değişimleri:
Batı a :left_right_arrow: э Doğu: адыгабзэ :left_right_arrow: aдыгэбзэ (Çerkesçe, Adığece); бай :left_right_arrow: бей (zengin); сыхьат :left_right_arrow: сыхьэт (saat); аслъан :left_right_arrow: аслъэн (aslan); къэплъан :left_right_arrow: къаплъэн (kaplan); алашэ :left_right_arrow: алащэ (at); дунай :left_right_arrow: дуней (dünya); тхьакӀум :left_right_arrow: тхьэкӀумэ (kulak); хьарыф :left_right_arrow: хьэрф (harf); тхьаркъо :left_right_arrow: тхьэрыкъуэ (güvercin); картоф :left_right_arrow: кӀэртӀоф (patates); Ӏай :left_right_arrow: Ӏей (çirkin); хьамлыу :left_right_arrow: хьэмбылу (solucan, kurt); хьау :left_right_arrow: хьэуэ (hayır)
Batı ы :left_right_arrow: э Doğu: ны :left_right_arrow: анэ (anne)
Batı э :left_right_arrow: ы Doğu: хъэдэн :left_right_arrow: хъыдан (bez)
Batı а :left_right_arrow: ы Doğu: Ӏахьыл :left_right_arrow: Ӏыхьлы (akraba)
Batı о :left_right_arrow: уэ Doğu: о :left_right_arrow: уэ (sen); од :left_right_arrow: уэд; огу :left_right_arrow: уэгу; огъу :left_right_arrow: уэгъу; ощхы :left_right_arrow: уэшх (yağmur); ощы :left_right_arrow: уэщ (balta); осы :left_right_arrow: уэс (kar); орэд :left_right_arrow: уэрэд (şarkı); еон :left_right_arrow: еуэн; кӀон :left_right_arrow: кӀуэн; къэкӀон :left_right_arrow: къэкӀуэн (gelmek); Ӏотэн :left_right_arrow: Ӏуэтэн; гъогу :left_right_arrow: гъуэгу (yol); гъожьы :left_right_arrow: гъуэжь (sarı); гогон :left_right_arrow: гуэгуэн; гъо :left_right_arrow: гъуэ; къо :left_right_arrow: къуэ (oğul); ко :left_right_arrow: куэ (kalça, but); коцы :left_right_arrow: гуэдз (buğday); къо :left_right_arrow: кхъуэ (domuz); макӀо :left_right_arrow: макӀуэ; лӀакъо :left_right_arrow: лӀакъуэ; лъакъо :left_right_arrow: лъакъуэ (ayak, bacak); тӀаркъо :left_right_arrow: тӀаркъуэ; тӀо :left_right_arrow: тӀуэ; маӀо :left_right_arrow: маӀуэ; мао :left_right_arrow: мауэ; зао :left_right_arrow: зауэ (savaş); закъо :left_right_arrow: закъуэ (yalnız); пшахъо :left_right_arrow: пшахъуэ (kum); осы :left_right_arrow: уэс (kar); ткӀопс :left_right_arrow: ткӀуэпс (damla)
Batı у :left_right_arrow: о Doğu: тӀурыс :left_right_arrow: тӀорысэ (yaşlı, eski);
Batı ыу :left_right_arrow: у Doğu: бзыу :left_right_arrow: бзу (kuş); чэзыу :left_right_arrow: чэзу (mevsim)
Batı и :left_right_arrow: ы Doğu: мэлэӀич :left_right_arrow: мэлэӀыч (melek)
Batı ы :left_right_arrow: и Doğu: сабый :left_right_arrow: сабий (çocuk, sabi)
Batı ы :left_right_arrow: е Doğu: жъэжъый :left_right_arrow: жьэжьей (böbrek); дэжъый :left_right_arrow: дэжьей (fındık)
Batı ц :left_right_arrow: дз Doğu: цэ :left_right_arrow: дзэ (diş); цыгъо :left_right_arrow: дзыгъуэ (fare); пцэжъый :left_right_arrow: бдзэжьей (balık)
Batı ч :left_right_arrow: ж Doğu: чэмы :left_right_arrow: жэм (inek); чъыгы :left_right_arrow: жыг (ağaç); чэщы :left_right_arrow: жэщ (gece); чылэ :left_right_arrow: жылэ (köy)
Batı ч :left_right_arrow: дж Doğu: чэтыу :left_right_arrow: джэду (kedi); чэты :left_right_arrow: джэд (tavuk); апч :left_right_arrow: абдж (cam)
Batı ч :left_right_arrow: щ Doğu: пачъыхь :left_right_arrow: пащтыхь (kral, padişah); гъучӀы :left_right_arrow: гъущӀ (demir); упчӀэ :left_right_arrow: упщӀэ (soru); чыӀу :left_right_arrow: щӀыӀу (düğme)
Batı дз :left_right_arrow: з Doğu: хъырбыдз :left_right_arrow: хъарбыз (karpuz)
Batı дж :left_right_arrow: ж Doğu: баджэ :left_right_arrow: бажэ (tilki); лъэмыдж :left_right_arrow: лъэмыж (kemik); аджал :left_right_arrow: ажал (ecel); хьаджыгъэ :left_right_arrow: хьэжыгъэ (un); лъэгуанджэ :left_right_arrow: лъэгуажьэ (dӀz); къуадж :left_right_arrow: къуажэ (köy)
Batı жь :left_right_arrow: з Doğu: ежь :left_right_arrow: езы (kendisi)
Batı жъ :left_right_arrow: жь Doğu: жъы :left_right_arrow: жьы; бжъэ :left_right_arrow: бжьэ; жъэн :left_right_arrow: жьэн
Batı ж :left_right_arrow: жь Doğu: бжыхьэ :left_right_arrow: бжьыхьэ (sonbahar); жакӀэ :left_right_arrow: жьакӀэ (sakal); бжыдзэ :left_right_arrow: бжьыдзэ (pire); жэ :left_right_arrow: жьэ (ağız)
Batı ш :left_right_arrow: щ Doğu: дышъ :left_right_arrow: дыщэ (altın); шъхьэ :left_right_arrow: щхьэ (baş, kafa); гъашӀэ :left_right_arrow: гъащӀэ (hayat); нашэ :left_right_arrow: нащэ (kavun; hıyar)
Batı щ :left_right_arrow: ш Doğu: щэ :left_right_arrow: шэ (süt); щай :left_right_arrow: шай (çay); щыгъу :left_right_arrow: шыгъу (tuz); ахъщ :left_right_arrow: ахъшэ (akçe, para); щэбзащ :left_right_arrow: шабзэ (ok); щыды :left_right_arrow: шыд (eşek); щынагъо :left_right_arrow: шынагъуэ (korku); щыбжьый :left_right_arrow: шыбжий (karabiber)
Batı шъ :left_right_arrow: щ Doğu: шъабэ :left_right_arrow: щабэ; шъхьэ :left_right_arrow: щхьэ; шъынэ :left_right_arrow: щынэ (lamba); дышъэ :left_right_arrow: дыщэ; пшъашъэ :left_right_arrow: пщащэ; мышъэ :left_right_arrow: мыщэ (ayı); псэушъхь :left_right_arrow: псэущхьэ (hayvan); шъхьэ :left_right_arrow: щхьэ (çatı)
Batı шъэ :left_right_arrow: ща Doğu: шъэбэ :left_right_arrow: щабэ
Batı шӀ :left_right_arrow: щӀ Doğu: шӀын :left_right_arrow: щӀын; шӀэн :left_right_arrow: щӀэн; гъашӀэ :left_right_arrow: гъащӀэ
Batı кӀ :left_right_arrow: щӀ Doğu: кӀэ :left_right_arrow: щӀэ (yeni); мэгыкӀэ :left_right_arrow: мэгыщӀэ; тӀэкӀын :left_right_arrow: тӀэщӀын; икӀыӀу :left_right_arrow: ищӀыӀу; макӀэ :left_right_arrow: мащӀэ (az); хьакӀэ :left_right_arrow: хьэщӀэ (misafir)
Batı ш :left_right_arrow: ф Doğu: шъоу :left_right_arrow: фо (bal); шъуз :left_right_arrow: фыз (kadın); ешъон :left_right_arrow: ефэн (içmek); уашъо :left_right_arrow: уафэ (gök); уцышъо :left_right_arrow: удзыфэ (yeşil); къашъо :left_right_arrow: къафэ (dans); лӀыкӀо :left_right_arrow: лӀыкӀуэ (elçi, aracı); машӀо :left_right_arrow: мафӀэ (ateş); шӀуцӀэ :left_right_arrow: фӀыцӀэ (siyah); шӀомыкӀы :left_right_arrow: фӀамыщӀ (kömür); ошӀу :left_right_arrow: уэфӀ (hava durumu)
Batı ф :left_right_arrow: х Doğu: фыжьы :left_right_arrow: хужь (beyaz); Ӏофы :left_right_arrow: Ӏуэху (iş); мафэ :left_right_arrow: махуэ (gün); гъэмафэ :left_right_arrow: гъэмахуэ (yaz); цӀыфы :left_right_arrow: цӀыху (insan)
Batı къ :left_right_arrow: кхъ Doğu: къуае :left_right_arrow: кхъуей (peynir); къужъы :left_right_arrow: кхъужь (armut); къухьэ :left_right_arrow: кхъухь (gemi)
Batı т :left_right_arrow: д Doğu: тэ :left_right_arrow: дэ (biz); тамэ :left_right_arrow: дамэ (kanat); тамыгь :left_right_arrow: дамыгъэ (damga; harf); тыгъужъы :left_right_arrow: дыгъужь (kurt); тыгъуас :left_right_arrow: дыгъуасэ (dün); ты :left_right_arrow: адэ (baba); тыжьыны :left_right_arrow: дыжьын (gümüş); ''такъикъ :left_right_arrow: дакъикъэ (dakika); атакъэ :left_right_arrow: адакъэ (horoz); хатэ :left_right_arrow: хадэ (bahçe); псычэт :left_right_arrow: псыджэд; тхьамат :left_right_arrow: тхьэмадэ (yaşlı, başkan, aksakal)
Batı п :left_right_arrow: б Doğu: панэ :left_right_arrow: банэ (diken); пытэ :left_right_arrow: быдэ; пчэны :left_right_arrow: бжэн (keçi); пыи :left_right_arrow: бий (düşman); пегъэмбар :left_right_arrow: бегъымбар (peygamber)
Batı м :left_right_arrow: н Doğu: мамун :left_right_arrow: номин (maymun)
Batı н :left_right_arrow: Ø Doğu: гъунджэ :left_right_arrow: гъуджэ (ayna)
Batı -Ø :left_right_arrow: -э Doğu: емын :left_right_arrow: емынэ; иун :left_right_arrow: иунэ; джан :left_right_arrow: джанэ (gömlek); лӀэныгъ :left_right_arrow: лӀэныгъэ; макъэ :left_right_arrow: макъ (ses); мыӀэрыс :left_right_arrow: мыӀэрысэ (elma); лэныст :left_right_arrow: лэныстэ (makas); лӀэныгъ :left_right_arrow: лӀэныгъэ (ölüm); гъыбз :left_right_arrow: гъыбзэ (ağıt); ау :left_right_arrow: ауэ (fakat); музык :left_right_arrow: музыкэ (müzik); Ӏудан :left_right_arrow: Ӏуданэ (iplik); сымадж :left_right_arrow: сымаджэ (hasta);
Batı -Ø :left_right_arrow: -р Doğu: Ӏехы :left_right_arrow: Ӏехыр; сӀехы :left_right_arrow: сӀехыр; тӀехы :left_right_arrow: тӀехыр
Batı -Ø :left_right_arrow: -щ Doğu: тӀыгъ :left_right_arrow: тӀыгъщ
Batı -ы :left_right_arrow: -Ø Doğu: гыны :left_right_arrow: гын (barut); ины :left_right_arrow: ин (büyük); уты :left_right_arrow: ут; узы :left_right_arrow: уз (ağrı, acı, sızı); дыджы :left_right_arrow: дыдж (acı); мылы :left_right_arrow: мыл (buz); мэлы :left_right_arrow: мэл (koyun); мэзы :left_right_arrow: мэз (orman); бжьыны :left_right_arrow: бжьын (soğan); плъыжьы :left_right_arrow: плъыжь (kırmızı)
Batı Ø- :left_right_arrow: и- Doğu: джыри :left_right_arrow: иджыри (henüz)
*
*
Dil biliminde bir dilde başka dillerden geçen kelimelere alıntı adı verilir. Biçimbirim seviyesinde katı kelime oluşum kuralları yüzünden ikinci dil parçacıklarının (alıntı) girmesine izin vermez, düzenek kaydırımı söz konusu olduğunda Çerkesçeye girmesi ancak söz dizimi seviyesinde mümkündür.[5]
Kafkasya Çerkesçesindeki Türkçe kökenli alıntıların büyük çoğunluğu Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimelerdir. Bunun dışında az sayıda Kırım-Nogay dilinden ve Osmanlıca’dan geçen kelimeler de Çerkes dilinde yer almaktadır.[34]
Karaçay-Çerkesya'da konuşulan Doğu Çerkesçesinde Türk dillerinden geçen alıntılardan bazıları (Arapça-Farsça kökenli olup da Türkçenin aracılığıyla geçenler dahil):[35]
адэ < ata, baba; акъыл < akıl; анэ < ana, anne; аркъэн < arkan, kement; арщын < arşın; аслъэн < aslan; атэлыкъ < atalık; ахъшэ < akçe, para; ахъшэм < akşam namazı; батыр, бэгъэтыр < batur, bahadır, kahraman; бэзэр < pazar; бегъымбар < peygamber; бей < bey; белджылы < belgi, özel, açık; борэн < boran, tipi; бру < burgu; гъуэншэдж < gönçek, pantolon; делэ < deli; жасы < yatsı (jası) namazı; къады < kadı; къаз < kaz; къамэ < kama; къанлы < kanlı; къаплъэн < kaplan; къарэ < kara; къаргъэ, къаргъей < kırgı, atmaca; къат < kat; къашыргъэ < karçıga, çakırkuşu; къэзан < kazan; къэптал < kaftan; къыдыр < katır; къум < kum, çöl; къундуз < kunduz, su samuru; къурэ < kuru; лэкъум < lokum; малъхъэдис < mıknatıs; мэскъал < miskal; мэскъарэ < maskara; мэхькэмэ < mahkeme; мыхъур < mühür; сабын < sabun; сабыр < sabır; сагъро < sağır; сагъындакъ < sağadak, sadak, ok kabı; cакъ < sak, saklı, dikkatli; сатыр < satır; саулыкъу < sağlık; сэкъат < sakat; сэман < saman; сэрей < saray; сом < som, ruble; табын < tabun, sürü; тэмакъ < damak; той < toy, düğün; топ < top; тумэн < tümen, para; тутнакъ < tutmak, hapishane; тутын < tütün; уэчыл < ökül, avukat; хъан < han; хъуржын < hurcun, heybe; хьэщыкъ < aşık; шагъыр < çağır, fermente olmamış şarap; шордакъ < çardak; шынакъ < çanak ...
Ogur grubundan Ön Bulgarların Kuzey Kafkasya'da bulunduğu çağlardaki dili olan Kuban Bulgar Türkçesinden Çerkesçeye geçtiği düşünülen alıntılar:[36]
кӀакӀуэ [çaku] (Batı) ~ щӀакӀуэ [şaku] (Doğu) «yamçı, yağmurluk» < Bulgar Türkçesi *caku < Genel Türkçe yaku
дагъэ [dağ] «yağ» < Bulgar Türkçesi *dağ < Genel Türkçe yağ
къамыл [kamıl] «kamış» < Bulgar Türkçesi *kamıl < Genel Türkçe kamış
бэдж [bec] «örümcek» < Bulgar Türkçesi *bog/bag < Genel Türkçe bög
*
*
Çerkes dilleri, Kuzey Kafkasya’da, Rusya'ya bağlı Adigey, Karaçay-Çerkesya ve Kabartay-Balkarya cumhuriyetleri ile Krasnodar Krayı'nda yerli Çerkeslerin ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail gibi ülkelerde yaşayan diaspora Çerkeslerinin dili ya da lehçeleri (тхыбзэ ISO 639 kodu ady ile kbd) birliğidir. Batı (ady ) ve Doğu (kbd ) olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenen Ubıhça [uby], en uzak akrabaları ise Abazaca [abq] ile Abhazca [abk] olup hepsi de Kuzeybatı Kafkas dilleri adıyla bir grupta toplanır. 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından Çerkesçenin ilk kaydı yapılmıştır. Çerkesçe eklemeli dillerden olup ergatif yapı görülür.
Şapsığ Ulusal Rayonu’nda 1945 yılına kadar bir yazı ve edebiyat dili olan ve Batı Çerkesçesi içinde ilk sivrilen Şapsığca 1945’te, Stalin tarafından bir tehlike olarak değerlendirilip Şapsığların özerkliğine son verilmesiyle birlikte, diasporada halen yaygın olarak konuşulmasına rağmen artık bir yazı ve edebiyat dili olmaktan çıkmıştır. 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid (Адыгэ Мэулыд) Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır.
Rusya'da 2010 rakamlarına göre Batı Çerkesçesini konuşanlar 117.489, Doğu Çerkesçesini konuşanlar ise 515.672 kişidir. Batı Çerkesçesi Adigey Cumhuriyetinde, Doğu Çerkesçesi ise Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya Cumhuriyetinde resmî dildir. Rusçada dilin resmî adı cumhuriyetlerin adlarına paralel olarak, Adigey'deki ady kodlu dil için Adigece (адыгейский) Karaçay-Çerkesya'daki kbd kodlu dil için Çerkesçe (черкесский), Kabartay-Balkarya'daki kbd kodlu dil için de Kabardeyce (кабардинский) biçimindedir. Günümüzde Kafkasya'da Çerkesçe iki ayrı dil olarak gelişim göstermektedir. Batı Çerkesçesi Temirgoy (Çemguy) ağzı, Doğu Çerkesçesi ise Baksan (Büyük Kabardey) ağzı esas alınarak düzenlenmiştir.
Küçük farklılıkları olan iki ayrı Kiril alfabesi kullanılır. Üçü işaret olmak üzere, 1938'den beri kullanılan Batı (Ç'ahe) Adığe alfabesinde 64 harf (tamığ тамыгь), 1936'dan beri kullanılan Doğu (Şhağ) Adığe alfabesinde ise 59 harf (damığe дамыгъэ) bulunur. Doğu Çerkesçesince 48 ünsüz harf bulunur. Çerkesçeyi oluşturan iki dil arasında ortak sözler bulunduğu gibi, ufak tefek ses değişimleri de bir hayli fazla olsa da karşılıklı anlaşmayı kısıtlamaz. Pratikte iki ayrı kolda ilerleyen Çerkes dillerinin tek alfabe ve tek dil olarak yapılanması tartışılmaktadır.
Çerkesçe için ilk alfabe denemeleri 1800’lerin başlarında Rusya'da yapılmaya başlanmıştır. 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında yazı, dar bir aydın çevresinde sınırlı kalmıştır. İlk önce Arap harflerini esas alan alfabeler kullanıldı.
Batı lehçesi için 1918’den 1927 yılına kadar Arap alfabesi, 1927’den 1938’e kadar Latin alfabesi kullanıldıktan sonra 1938’den itibaren de Kiril alfabesine geçilmiştir. Doğu lehçesi için Latin alfabesi 1923’te yapılmış, 1924’te N. F. Yakovlev tarafından geliştirilip 1936’ya kadar kullanılmıştır. 1936’dan itibaren Rus harfleri esas alınarak hazırlanan Kiril alfabesine geçilmiştir.
Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan çerkesçeyi "yüz kırk yedi lisanın hepsini gayet güzel yazdım ama bu Çerkes lisanı gibi saksağan sadalı lisanı yazamadım" demiştir.
Osmanlı Devleti'nde ilk alfabe denemesi 1897 yılında Tharhet Ahmet Cavit Paşa tarafından Osmanlı alfabesi temel alınarak yapılmıştır. Ahmet Cavit Paşa’nın başkanı olduğu Çerkes İttihad ve Teavün Cemiyeti (1908-1923) tarafından İstanbul’da çıkarılan Ğuaze («Гъуазэ / Rehber») adlı gazetede bu alfabeyle yazılar yayımlanmıştır.
Türkiye Çerkeslerinin anadillerini koruma sürecinde Latin ve Kiril alfabeleri arasında seçim yapma tartışmaları sürmektedir ve 2004 yılındaki tartışma üzerine Kafkas Dernekleri Federasyonu’nun düzenlediği toplantıda Kiril alfabesinden yana karar çıkmıştır. Yine de farklı Latin alfabeleri kullanımı görülür.
Batı Çerkes alfabesi (Batı Adığe alfabesi
А а
а
Б б
бы
В в
вы
Г г
гы
Гу гу
гуы
Гъ гъ
гъы
Гъу гъу
гъуы
Д д
ды
Дж дж
джы
Дз дз
дзы
Дзу дзу
дзуы
Е е
йэ
(Ё ё)
йо
Ж ж
жы
Жъ жъ
жъы
Жъу жъу
жъуы
Жь жь
жьы
З з
зы
И и
йы
Й й
йы кӀакӀыу
К к
кы
Ку ку
куы
Къ къ
къы
Къу къу
къуы
КӀ кӀ
кӀы
КӀу кӀу
кӀуы
Л л
лы
Лъ лъ
лъы
ЛӀ лӀ
лӀы
М м
мы
Н н
ны
О о
уэ
П п
пы
ПӀ пӀ
пӀы
ПӀу пӀу
пӀуы
Р р
ры
С с
сы
Т т
ты
ТӀ тӀ
тӀы
ТӀу тӀу
тӀуы
У у
уы
Ф ф
фы
Х х
хы
Хъ хъ
хъы
Хъу хъу
хъуы
Хь хь
хьы
Ц ц
цы
Цу цу
цуы
ЦӀ цӀ
цӀы
Ч ч
чы
ЧӀ чӀ
чӀы
Ш ш
шы
Шъ шъ
шъы
ШӀ шӀ
шӀы
ШӀу шӀу
шӀуы
Щ щ
щы
(Ъ ъ)
пытэ тамыгь
Ы ы
ы
(Ь ь)
шъэбэ тамыгь
Э э
э
(Ю ю)
йыу
(Я я)
йа
Ӏ
Ӏы
Ӏу
Ӏыу
Doğu Çerkes alfabesi (Doğu Adığe alfabesi)
А а
а
Э э
э
Б б
бы
В в
вы
Г г
гы
Гу гу
гуы
Гъ гъ
гъы
Гъу гъу
гъуы
Д д
ды
Дж дж
джы
Дз дз
дзы
Е е
йэ
(Ё ё)
йо
Ж ж
жы
Жь жь
жьы
З з
зы
И и
йы
Й й
йы кӀэщӀу
К к
кы
Ку ку
куы
Къ къ
къы
Къу къу
къуы
Кхъ кхъ
кхъы
Кхъу кхъу
кхъуы
КӀ кӀ
кӀы
КӀу кӀу
кӀуы
Л л
лы
Лъ лъ
лъы
ЛӀ лӀ
лӀы
М м
мы
Н н
ны
О о
уэ
П п
пы
ПӀ пӀ
пӀы
Р р
ры
С с
сы
Т т
ты
ТӀ тӀ
тӀы
У у
уы
Ф ф
фы
ФӀ фӀ
фӀы
Х х
хы
Ху ху
хуы
Хъ хъ
хъы
Хъу хъу
хъуы
Хь хь
хьы
Ц ц
цы
ЦӀ цӀ
цІы
Ч ч
чы
Ш ш
шы
Щ щ
щы
ЩӀ щӀ
щӀы
(Ъ ъ)
быдэ дамыгъэ
Ы ы
ы
(Ь ь)
щабэ дамыгъэ
(Ю ю)
йыу
(Я я)
йа
Ӏ
Ӏы
Ӏу
Ӏуы
*
*
Her iki Çerkesçede de ortak olan sözler bulunur: хэт (kim); сэ (ben); хабзэ (âdet); бын (aile); унэ (ev); лӀы (adam; koca); нысэ (gelin; yenge); шыпхъу (kız kardeş); лъэпкъ (soy); гъунэгъу (komşu); тхьэ (tanrı); ябгэ (zalim, hain); цӀэ (ad); зы (bir); щы (üç); плӀы (dört); хы (altı); и (sekiz); псы (su); лъы (kan); лы (et); цы (saç); нэ (göz); Ӏэ (el); гу (kalp); пэ (burun); бзэгу (dil, organ); бзэ (dil, lisan); тхылъ (kӀtap); дагъэ (yağ); мазэ (ay); дин (din); бжьэ (arı); цӀэ (bit); блэ (yılan); бэдж (örümcek); хьэ (köpek); шы (at); махъшэ (deve); тӀы (koç); пыл (fil); къаз (kaz); тутын (tütün); цы (yün); гъатхэ (ilkbahar); илъэс (yıl); мастэ (iğne); пхъэ (odun); сабын (sabun); жьы (eskӀ; yaşlı); е (kötülük); тхьэ (iyi); дахэ (güzel); къабзэ (temiz); куу (derin); из (dolu); лъагэ (yüksek); гъуаплъэ (bakır); къалэ (şehir, kasaba; kale); щхъуантӀэ (mavi); шхъуантӀэ (yeşil); еджапӀэ (okul); бэ (çok); емыкӀу (ayıp, uygunsuz); лӀэн (ölmek); лэгъуп (kazan); цӀыкӀу (küçük); Ӏыгъын (tutmak); ятӀэ (toprak); яжьэ (kül); хъы (ağ); лъапӀэ (pahalı; değerli); пӀэ (yatak); пӀалъэ (süre); тӀэкӀу (biraz); хы (deniz) ...
*
*
Batı (Adıgabze aдыгaбзэ) ve Doğu (Adıgebze aдыгэбзэ) Çerkes dilleri arasındaki ses değişimleri:
Batı a :left_right_arrow: э Doğu: адыгабзэ :left_right_arrow: aдыгэбзэ (Çerkesçe, Adığece); бай :left_right_arrow: бей (zengin); сыхьат :left_right_arrow: сыхьэт (saat); аслъан :left_right_arrow: аслъэн (aslan); къэплъан :left_right_arrow: къаплъэн (kaplan); алашэ :left_right_arrow: алащэ (at); дунай :left_right_arrow: дуней (dünya); тхьакӀум :left_right_arrow: тхьэкӀумэ (kulak); хьарыф :left_right_arrow: хьэрф (harf); тхьаркъо :left_right_arrow: тхьэрыкъуэ (güvercin); картоф :left_right_arrow: кӀэртӀоф (patates); Ӏай :left_right_arrow: Ӏей (çirkin); хьамлыу :left_right_arrow: хьэмбылу (solucan, kurt); хьау :left_right_arrow: хьэуэ (hayır)
Batı ы :left_right_arrow: э Doğu: ны :left_right_arrow: анэ (anne)
Batı э :left_right_arrow: ы Doğu: хъэдэн :left_right_arrow: хъыдан (bez)
Batı а :left_right_arrow: ы Doğu: Ӏахьыл :left_right_arrow: Ӏыхьлы (akraba)
Batı о :left_right_arrow: уэ Doğu: о :left_right_arrow: уэ (sen); од :left_right_arrow: уэд; огу :left_right_arrow: уэгу; огъу :left_right_arrow: уэгъу; ощхы :left_right_arrow: уэшх (yağmur); ощы :left_right_arrow: уэщ (balta); осы :left_right_arrow: уэс (kar); орэд :left_right_arrow: уэрэд (şarkı); еон :left_right_arrow: еуэн; кӀон :left_right_arrow: кӀуэн; къэкӀон :left_right_arrow: къэкӀуэн (gelmek); Ӏотэн :left_right_arrow: Ӏуэтэн; гъогу :left_right_arrow: гъуэгу (yol); гъожьы :left_right_arrow: гъуэжь (sarı); гогон :left_right_arrow: гуэгуэн; гъо :left_right_arrow: гъуэ; къо :left_right_arrow: къуэ (oğul); ко :left_right_arrow: куэ (kalça, but); коцы :left_right_arrow: гуэдз (buğday); къо :left_right_arrow: кхъуэ (domuz); макӀо :left_right_arrow: макӀуэ; лӀакъо :left_right_arrow: лӀакъуэ; лъакъо :left_right_arrow: лъакъуэ (ayak, bacak); тӀаркъо :left_right_arrow: тӀаркъуэ; тӀо :left_right_arrow: тӀуэ; маӀо :left_right_arrow: маӀуэ; мао :left_right_arrow: мауэ; зао :left_right_arrow: зауэ (savaş); закъо :left_right_arrow: закъуэ (yalnız); пшахъо :left_right_arrow: пшахъуэ (kum); осы :left_right_arrow: уэс (kar); ткӀопс :left_right_arrow: ткӀуэпс (damla)
Batı у :left_right_arrow: о Doğu: тӀурыс :left_right_arrow: тӀорысэ (yaşlı, eski);
Batı ыу :left_right_arrow: у Doğu: бзыу :left_right_arrow: бзу (kuş); чэзыу :left_right_arrow: чэзу (mevsim)
Batı и :left_right_arrow: ы Doğu: мэлэӀич :left_right_arrow: мэлэӀыч (melek)
Batı ы :left_right_arrow: и Doğu: сабый :left_right_arrow: сабий (çocuk, sabi)
Batı ы :left_right_arrow: е Doğu: жъэжъый :left_right_arrow: жьэжьей (böbrek); дэжъый :left_right_arrow: дэжьей (fındık)
Batı ц :left_right_arrow: дз Doğu: цэ :left_right_arrow: дзэ (diş); цыгъо :left_right_arrow: дзыгъуэ (fare); пцэжъый :left_right_arrow: бдзэжьей (balık)
Batı ч :left_right_arrow: ж Doğu: чэмы :left_right_arrow: жэм (inek); чъыгы :left_right_arrow: жыг (ağaç); чэщы :left_right_arrow: жэщ (gece); чылэ :left_right_arrow: жылэ (köy)
Batı ч :left_right_arrow: дж Doğu: чэтыу :left_right_arrow: джэду (kedi); чэты :left_right_arrow: джэд (tavuk); апч :left_right_arrow: абдж (cam)
Batı ч :left_right_arrow: щ Doğu: пачъыхь :left_right_arrow: пащтыхь (kral, padişah); гъучӀы :left_right_arrow: гъущӀ (demir); упчӀэ :left_right_arrow: упщӀэ (soru); чыӀу :left_right_arrow: щӀыӀу (düğme)
Batı дз :left_right_arrow: з Doğu: хъырбыдз :left_right_arrow: хъарбыз (karpuz)
Batı дж :left_right_arrow: ж Doğu: баджэ :left_right_arrow: бажэ (tilki); лъэмыдж :left_right_arrow: лъэмыж (kemik); аджал :left_right_arrow: ажал (ecel); хьаджыгъэ :left_right_arrow: хьэжыгъэ (un); лъэгуанджэ :left_right_arrow: лъэгуажьэ (dӀz); къуадж :left_right_arrow: къуажэ (köy)
Batı жь :left_right_arrow: з Doğu: ежь :left_right_arrow: езы (kendisi)
Batı жъ :left_right_arrow: жь Doğu: жъы :left_right_arrow: жьы; бжъэ :left_right_arrow: бжьэ; жъэн :left_right_arrow: жьэн
Batı ж :left_right_arrow: жь Doğu: бжыхьэ :left_right_arrow: бжьыхьэ (sonbahar); жакӀэ :left_right_arrow: жьакӀэ (sakal); бжыдзэ :left_right_arrow: бжьыдзэ (pire); жэ :left_right_arrow: жьэ (ağız)
Batı ш :left_right_arrow: щ Doğu: дышъ :left_right_arrow: дыщэ (altın); шъхьэ :left_right_arrow: щхьэ (baş, kafa); гъашӀэ :left_right_arrow: гъащӀэ (hayat); нашэ :left_right_arrow: нащэ (kavun; hıyar)
Batı щ :left_right_arrow: ш Doğu: щэ :left_right_arrow: шэ (süt); щай :left_right_arrow: шай (çay); щыгъу :left_right_arrow: шыгъу (tuz); ахъщ :left_right_arrow: ахъшэ (akçe, para); щэбзащ :left_right_arrow: шабзэ (ok); щыды :left_right_arrow: шыд (eşek); щынагъо :left_right_arrow: шынагъуэ (korku); щыбжьый :left_right_arrow: шыбжий (karabiber)
Batı шъ :left_right_arrow: щ Doğu: шъабэ :left_right_arrow: щабэ; шъхьэ :left_right_arrow: щхьэ; шъынэ :left_right_arrow: щынэ (lamba); дышъэ :left_right_arrow: дыщэ; пшъашъэ :left_right_arrow: пщащэ; мышъэ :left_right_arrow: мыщэ (ayı); псэушъхь :left_right_arrow: псэущхьэ (hayvan); шъхьэ :left_right_arrow: щхьэ (çatı)
Batı шъэ :left_right_arrow: ща Doğu: шъэбэ :left_right_arrow: щабэ
Batı шӀ :left_right_arrow: щӀ Doğu: шӀын :left_right_arrow: щӀын; шӀэн :left_right_arrow: щӀэн; гъашӀэ :left_right_arrow: гъащӀэ
Batı кӀ :left_right_arrow: щӀ Doğu: кӀэ :left_right_arrow: щӀэ (yeni); мэгыкӀэ :left_right_arrow: мэгыщӀэ; тӀэкӀын :left_right_arrow: тӀэщӀын; икӀыӀу :left_right_arrow: ищӀыӀу; макӀэ :left_right_arrow: мащӀэ (az); хьакӀэ :left_right_arrow: хьэщӀэ (misafir)
Batı ш :left_right_arrow: ф Doğu: шъоу :left_right_arrow: фо (bal); шъуз :left_right_arrow: фыз (kadın); ешъон :left_right_arrow: ефэн (içmek); уашъо :left_right_arrow: уафэ (gök); уцышъо :left_right_arrow: удзыфэ (yeşil); къашъо :left_right_arrow: къафэ (dans); лӀыкӀо :left_right_arrow: лӀыкӀуэ (elçi, aracı); машӀо :left_right_arrow: мафӀэ (ateş); шӀуцӀэ :left_right_arrow: фӀыцӀэ (siyah); шӀомыкӀы :left_right_arrow: фӀамыщӀ (kömür); ошӀу :left_right_arrow: уэфӀ (hava durumu)
Batı ф :left_right_arrow: х Doğu: фыжьы :left_right_arrow: хужь (beyaz); Ӏофы :left_right_arrow: Ӏуэху (iş); мафэ :left_right_arrow: махуэ (gün); гъэмафэ :left_right_arrow: гъэмахуэ (yaz); цӀыфы :left_right_arrow: цӀыху (insan)
Batı къ :left_right_arrow: кхъ Doğu: къуае :left_right_arrow: кхъуей (peynir); къужъы :left_right_arrow: кхъужь (armut); къухьэ :left_right_arrow: кхъухь (gemi)
Batı т :left_right_arrow: д Doğu: тэ :left_right_arrow: дэ (biz); тамэ :left_right_arrow: дамэ (kanat); тамыгь :left_right_arrow: дамыгъэ (damga; harf); тыгъужъы :left_right_arrow: дыгъужь (kurt); тыгъуас :left_right_arrow: дыгъуасэ (dün); ты :left_right_arrow: адэ (baba); тыжьыны :left_right_arrow: дыжьын (gümüş); ''такъикъ :left_right_arrow: дакъикъэ (dakika); атакъэ :left_right_arrow: адакъэ (horoz); хатэ :left_right_arrow: хадэ (bahçe); псычэт :left_right_arrow: псыджэд; тхьамат :left_right_arrow: тхьэмадэ (yaşlı, başkan, aksakal)
Batı п :left_right_arrow: б Doğu: панэ :left_right_arrow: банэ (diken); пытэ :left_right_arrow: быдэ; пчэны :left_right_arrow: бжэн (keçi); пыи :left_right_arrow: бий (düşman); пегъэмбар :left_right_arrow: бегъымбар (peygamber)
Batı м :left_right_arrow: н Doğu: мамун :left_right_arrow: номин (maymun)
Batı н :left_right_arrow: Ø Doğu: гъунджэ :left_right_arrow: гъуджэ (ayna)
Batı -Ø :left_right_arrow: -э Doğu: емын :left_right_arrow: емынэ; иун :left_right_arrow: иунэ; джан :left_right_arrow: джанэ (gömlek); лӀэныгъ :left_right_arrow: лӀэныгъэ; макъэ :left_right_arrow: макъ (ses); мыӀэрыс :left_right_arrow: мыӀэрысэ (elma); лэныст :left_right_arrow: лэныстэ (makas); лӀэныгъ :left_right_arrow: лӀэныгъэ (ölüm); гъыбз :left_right_arrow: гъыбзэ (ağıt); ау :left_right_arrow: ауэ (fakat); музык :left_right_arrow: музыкэ (müzik); Ӏудан :left_right_arrow: Ӏуданэ (iplik); сымадж :left_right_arrow: сымаджэ (hasta);
Batı -Ø :left_right_arrow: -р Doğu: Ӏехы :left_right_arrow: Ӏехыр; сӀехы :left_right_arrow: сӀехыр; тӀехы :left_right_arrow: тӀехыр
Batı -Ø :left_right_arrow: -щ Doğu: тӀыгъ :left_right_arrow: тӀыгъщ
Batı -ы :left_right_arrow: -Ø Doğu: гыны :left_right_arrow: гын (barut); ины :left_right_arrow: ин (büyük); уты :left_right_arrow: ут; узы :left_right_arrow: уз (ağrı, acı, sızı); дыджы :left_right_arrow: дыдж (acı); мылы :left_right_arrow: мыл (buz); мэлы :left_right_arrow: мэл (koyun); мэзы :left_right_arrow: мэз (orman); бжьыны :left_right_arrow: бжьын (soğan); плъыжьы :left_right_arrow: плъыжь (kırmızı)
Batı Ø- :left_right_arrow: и- Doğu: джыри :left_right_arrow: иджыри (henüz)
*
*
Dil biliminde bir dilde başka dillerden geçen kelimelere alıntı adı verilir. Biçimbirim seviyesinde katı kelime oluşum kuralları yüzünden ikinci dil parçacıklarının (alıntı) girmesine izin vermez, düzenek kaydırımı söz konusu olduğunda Çerkesçeye girmesi ancak söz dizimi seviyesinde mümkündür.[5]
Kafkasya Çerkesçesindeki Türkçe kökenli alıntıların büyük çoğunluğu Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimelerdir. Bunun dışında az sayıda Kırım-Nogay dilinden ve Osmanlıca’dan geçen kelimeler de Çerkes dilinde yer almaktadır.[34]
Karaçay-Çerkesya'da konuşulan Doğu Çerkesçesinde Türk dillerinden geçen alıntılardan bazıları (Arapça-Farsça kökenli olup da Türkçenin aracılığıyla geçenler dahil):[35]
адэ < ata, baba; акъыл < akıl; анэ < ana, anne; аркъэн < arkan, kement; арщын < arşın; аслъэн < aslan; атэлыкъ < atalık; ахъшэ < akçe, para; ахъшэм < akşam namazı; батыр, бэгъэтыр < batur, bahadır, kahraman; бэзэр < pazar; бегъымбар < peygamber; бей < bey; белджылы < belgi, özel, açık; борэн < boran, tipi; бру < burgu; гъуэншэдж < gönçek, pantolon; делэ < deli; жасы < yatsı (jası) namazı; къады < kadı; къаз < kaz; къамэ < kama; къанлы < kanlı; къаплъэн < kaplan; къарэ < kara; къаргъэ, къаргъей < kırgı, atmaca; къат < kat; къашыргъэ < karçıga, çakırkuşu; къэзан < kazan; къэптал < kaftan; къыдыр < katır; къум < kum, çöl; къундуз < kunduz, su samuru; къурэ < kuru; лэкъум < lokum; малъхъэдис < mıknatıs; мэскъал < miskal; мэскъарэ < maskara; мэхькэмэ < mahkeme; мыхъур < mühür; сабын < sabun; сабыр < sabır; сагъро < sağır; сагъындакъ < sağadak, sadak, ok kabı; cакъ < sak, saklı, dikkatli; сатыр < satır; саулыкъу < sağlık; сэкъат < sakat; сэман < saman; сэрей < saray; сом < som, ruble; табын < tabun, sürü; тэмакъ < damak; той < toy, düğün; топ < top; тумэн < tümen, para; тутнакъ < tutmak, hapishane; тутын < tütün; уэчыл < ökül, avukat; хъан < han; хъуржын < hurcun, heybe; хьэщыкъ < aşık; шагъыр < çağır, fermente olmamış şarap; шордакъ < çardak; шынакъ < çanak ...
Ogur grubundan Ön Bulgarların Kuzey Kafkasya'da bulunduğu çağlardaki dili olan Kuban Bulgar Türkçesinden Çerkesçeye geçtiği düşünülen alıntılar:[36]
кӀакӀуэ [çaku] (Batı) ~ щӀакӀуэ [şaku] (Doğu) «yamçı, yağmurluk» < Bulgar Türkçesi *caku < Genel Türkçe yaku
дагъэ [dağ] «yağ» < Bulgar Türkçesi *dağ < Genel Türkçe yağ
къамыл [kamıl] «kamış» < Bulgar Türkçesi *kamıl < Genel Türkçe kamış
бэдж [bec] «örümcek» < Bulgar Türkçesi *bog/bag < Genel Türkçe bög
*
*
