Anasayfa
Publications
Paz Şub. 13, 2022 8:13 pm tarafından 
KARAÇAY-MALKAR NART DESTANLARINDA OLAĞANÜSTÜ DOĞUM MOTİFİ
Dr Ufuk Tavkul
Karaçay-Ma!kar folklorunun en önemli böliimlerinden birini oluşturan Nan destanları, Karaçay-Malkarlılar ile birlikte bütün Kafkas halklarının mitolojisi olarak da adlandırabileceğimiz bir destan türüdür.
Kafkas mitolojisine göre Nartlar bugünkü Kafkasya halklarının ataları sa- yılan efsanevî bir halktır. Destanlarda anlatılanlara göre Nartlar atı evcilleştir- mişler, demiri bulmuşlardır. Nartlar mertliğin, cesaretin, iyiliğin ve Kafkas kül- türünün sembolüdürler. Son derece akıllı ve usta savaşçılar olan Nartlar, insanüs- tü varlıklar olan düşmanlarını kaba kuvvetle değil, ince zekâları ve kurnazlıkla- rı ile yenmektedirler.
Nart destanlarının dokusunda gerçek ile hayal gücü iç içedir. Eski çağlardan beri söylene gelen olağanüstü varlıklar ve olaylar Nart destanlarında konu edilir.
Nart destanları, değişik dillerde konuşan ve farklı etnik kökenlerden gelen Kafkasya halkları arasın‹ia, onların kültürlerini birleştirici önemli bir unsur ola- rak ortaya çıkmaktadır. Karaçay-Malkar, Adige, Abhaz-Abaza, Oset ve Çeçen- İnguş halklarının folklorlarında Nart destanları eski Kafkas kültürünün en belir- gin temsilcisi olma özelliği taşımaktadır.
Günümüzde Kafkas halkları arasında yaşayan Nart destanlarının kökeni ve ortaya çıkışı meselesi tam olarak aydınlığa kavuşturulamamıştır. Adige ve Ab- hazlar, Nart destanlarının asıl sahiplerinin kendileri olduğunu iddia ederlerken, İran kökenli bir dil konuşan Osetler de bu destanların asıl yaratıcılarının kendi- leri olduklarını ileri sürmektedirler. Karaçay-Malkarlılar ise Nart destanlarının
i Karadeniz ile Hazar denizi arasında uzanan Kafkas sıradağlarının üzerinde ve kuzeyinde kalan bölgelerde yaşamakta olan Abhaz-Abaza, Adige, Karaçay-Malkar, Kabardey, Oset, Çeçen-İn- guş ve Dağıstan halkları “Kafkas kültiirü”nü meydana getiren Kafkasya halklarıdırlar.
167
karakter itibariyle göçebe-savaşçı halk yaşantısı motifleriyle dolu olduğunu, do- layısıyla bu destanların asıl sahiplerinin Adige ve Abhaz gibi yerleşik halklar de- ğil, Kafkasya’ya kuze;.eden gelen göçebe-savaşçı Kimmer, İskit, Hun-Bulgar, Hazar, Alan, Kıpçak gibi Türk kavimlerinin torunları olan Karaçay-Malkarlılar olduğunu belirtmektedirler. Oset bilim adamı V. Abayev de Nart destanlarının asıl sahiplerinin göçebe-savaşçı atlı kavimler olduğunu kabul etmiştir (Nartlar Asetin Halk Destanı 1999: 15).
Adige ve Abhaz kökenli araştırmacılar Nart kelimesinin anlamını kendi dil- lerinde açıklamaya çalışmaktadırlar. Ancak Altaylarda yaşamakta olan Türk boylarından fiaKasların, Şorların ve Sagayların da kendi kahramanlık destanla- rına “Nart Pak” adını vermeleri Nart sözünün Türkçe kökenli olduğunu ve Türk boylarının Orta Asya’dan batıya göçleri sırasında Kafkasya’ya taşındığını belge- lemektedir (Karaketov 1995: 55).
Kafkasya’da yüzyıllar boyu birlikte yaşayan Adige, Abhaz-Abaza, Karaçay- Malkar, Çeçen-İnguş ve Oset halklarının Nart destanlarında benzer motiflerin yer aldığı görülmektedir. Sosyolojik açıdan Kafkasya halkları arasındaki kültür- leşmeye en güzel örneği teşkil eden Nart destanları Kafkas halklarının kiiltürle- rini birleştirici bir unsur olmaktadır.
Karaçay-Malkar Nart Destanları ile
Adige Abhaz ve Oset Nart Destanları Arasında Paralellikler
Nart destanları Karaçay-Malkar halkı ile birlikte Adige, Abhaz-Abazin, Oset, Çeçen-İnguş gibi Kafkas halklarının folklorlarında da yer almaktadır. Kaf- kas halklarının ortak kültür ürünleri olan Nart destanları temelde birbirine ben- zemekle birlikte, konu, biçim ve söyleniş yönünden farklılıklar göstermekte, her halkın kendisine has millî vasıflarını barındırmaktadır. Sözgelimi Abhaz ve Adi- ge Nart destanları eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gösterirken, Karaçay- Malkar Nart destanları Altaylara ve eski Türk mitolojisine yakındır (Potanin 1899).
Karaçay-Malkar Nart destanlarına göre Nart kahraıranlarının yaşadıkları yerler Kuban vadisinden Arhız’a kadar olan topraklar, Elbruz dağının etekleri,
J68
Karaça y-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifî
Çegem, Bızıngı, Dıh Tav bölgelerinden Kazman Tav (Kazbek dağı) eteklerine kadar uzanan bölgelerdir. Destanın bazı bölümlerinde Nartlar İdil (Volga) ırma- ğı kıyılarına uzanırlar.
Adige Nart destanlarına göre Nart kahramanlarının yaşadıkları yerler Kuban ırmağı boyları olarak gösterilir. Abhaz-Abazin Nart destanlarına göre ise Nart kahramanları Kuban, Kislovodsk(Narsana), Zelençuk dolaylarında yaşamışlar- dır.
Nart destanlarımn bütün varyantlarında rastlanan demirci Nart kahramam Karaçay-Malkar Nart destanlarında Debet ya da Devet adını taşırken, Adige Nart destanlarında demirci Nart kahramanı Tlepş adıyla karşımıza çıkar. Abhaz-Aba- zin Nart destanlarında aynı özellikleri taşıyan demirci Nart’ın adı Aynarıj dır. Oset Nart destanlarında ise demirci Tanrı özelliğine bürünen bu karakter Kurda- lagon adını almaktadır. Sonuçta Kafkas halklarının Nart destanlarının hepsinde demirci Nart kahramanı motifi farklı adlarla yer almaktadır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Nartların lideri olarak karşımıza çlkan Örüzmek’in yeryüzüne düşen bir gök taşı parçasının içinden doğduğu ve kurt sü- tü içerek büyüdüğü anlatılır. Oset Nart destanlarında Örüzmek’e paralel olan kahraman Wrıjmeg adını taşır. Oset Nart destanlarında Wrıjmeg gözü pek bir sa- vaşçı, zeki ve kusursuz bir şef olarak tasvir edilir (Canaytı 1977: 6). Adige des- tanlarında aynı özellikleri taşıyan karakterin adı ise Osirmek’tir.
Karaçay-Malkar Nart destanı kahramanlarından biri olan Batrez Oset Nart destanlarında Batraz adıyla karşımıza çıkar (Canaytı 1977: 6). Cesur, korkusuz ve güçlü kişiliği ile bu kahraman Karaçay-Malkar ve Oset destanlarında ortak özellikler taşır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Örüzmek’in karısı olan Satanay güzelli- ğin ve bilgeliğin sembolüdür. Doğa üstü güçlere ve sihirlere sahiptir. Nartlar Sa- tanay’a danışmadan hiçbir işe kalkışmazlar (Nartı 1994: 105). Satanay Oset Narı destanlarında Satana adını taşır ve Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki aynı özelliklere sahiptir. Wrıjmeg ve Batraz her zaman Satana’ya akıl danışırlar ve Satana her zaman onları zor durumdan kurtarır. Adige Nart destanlarında Satanay farklı söylenişe sahiptir. Kabardeyler’de Seteney, Abzeh-Şapsığlar’da Sete- nay, Abazinler’de Satanay şeklinde karşımıza çıkan bu kadın Nart kahramanının adı Çeçen-İnguş Nart destanlarında Seli-Sata, Gürcü-Svanlar’da ise Sataney şeklindedir (Tavkul 1957: 23).
Karaçay-Malkar ve Oset Nart destan kahramanlarından biri de Agunda adı- nı taşımaktadır. Agunda Örüzmek ile Satanay’ın kızıdır ve Sosurka adlı Nart k-urıraııiarıı ile evlenir. Karaçay Nart destarlarının bir varyan.tında ise Agun- da’mn kocası Gencakeşavay adını taşır (Ortabayeva 1985: 15). Oset Nart efsa- nelerinde ise Agunda Bolat Hamiç adlı bir Nart kahramanının karısıdır. Agun- da’nın babası Avar Türklerindendir ve Urup ırmağı kıyısında oturmaktadır (Kuz- netsov 1984: 168).
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Sosurka ya da Sosuruk adını taşıyan ka.hrarnanın granit taşından doğduğu anlatılır. Adige Nart destanlarındaki Sosru- kue ile Oset Nart destanlarındaki Sozrıko aynı karakterdir. Karaçay-Malkar Nart destanlarında akıllı, kurnaz kişiliği ile ön plâna çıkan Sosurka ile Oset Nart des- tanlarında yer alan Sozrıko paralel özelliklere sahiptirler.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Debet’in en büyük oğlu Alavgan’ın bir dev kadınıyla evlenmesinden doğan oğlu Karaşavay adlı Nart kahramanının ola- ğanüstü güçlere sahip olduğu anlatılır. Karaşavay istediği zaman istediği kılığa girebilir. Oset Nart destanlarında ise Karaşavay’ın paraleli olan karakter Suvay adını taşır. Adige Nart destanlarında Şavey adını taşıyan karakter de aynı özel- liklere sahiptir. Karaçay-Malkar Nart destanlarında Karaşavay düşmanlarına güçsüz görünmek için eski elbiseler giyerek dolaşır. Aynı motif Adige Nart des- tanlarında da vardır. Adigelerde Şavey’in savaşlara ve seferlere eski elbiseler gi- yerek katıldığı yer alır.
Nart destanları Kafkasya halklarının ortak destanları olmakla birlikte her halkın Nart destanı kendine özgüdür ve aralarında önemli farklılıklar vardır. Bu durum Kafkasya’daki her halkın farklı sosyo-kültürel süreçlerden geçerek kültü- rünü geliştirmesi ile yakından ilgilidir. Neticede Kafkas halklarının ortak edebi
170
Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağaııüstii Doğum Motifi
ürünleri olan Nart destanları bölgeden bölgeye farklılıklar gösterse de, taşıdıkla- rı paralel unsurlar onların aynı kaynaktan doğduğuna şahitlik etmektedir.
Karaçay-Malkar Nart Destanları
Karaçay-Malkar Nart destanları yüzyıllar boyunca halkın hafızasında nazım ya da nesir şeklinde saklanmıştır. Eski Türk ve Moğol halklarının birçoğunda ol- duğu gibi Karaçay-Malkar destanları da çoğunlukla nazım (cır) şeklindedir(Ha-
Karaçay-Malkar Nart destanlarının başlıca kahramanları şu adları taşırlar: Örüzmek, Sosurka, Sosuruk, Soslan, Davat, Debet, Devet, Sibilçi, Alavgan,
Fuk, Karaşavay, Batırez, Cönger, Şırdan, Açemez, Aymuş, Gezoh, Satanay Biy-
çe, Agunda, Sozuk, Bolat Hımıç, Bödene, Raçıkav, Çüyeldi, Çüyerdi, Bora Ba- tır.
Destanlarda Debet’in Yer Tanrısı ile Gök Tanrısının oğlu olduğu, Satanay Biyçe nin annesinin ay, babasının güneş olduğu, Örüzmek’in gökten düşen bir kuyruklu yıldızın içinden çıkarak, kurt sütü içerek büyüdüğü, Sosurka’nın gra- nit bir kayadan doğduğu anlatılmaktadır. Olağanüstü şekillerde doğan bu Nart kahramanlarının doğa üstü güçleri vardır. Debet’in kalbi ve kanı ateştendir. O ateşin, taşın ve hayvanların dillerini bilir. Satanay Biyçe gelecekten haber verir, istediği insanın şekline girebilir. Sosurka’ya ok işlemez. Karaşavay soğuktan ve ateşten korkmaz. O ve atı Gemuda şekillerini değiştirebilirler (Haciyeva 1988:
.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Nartların yaratılışı şöyle anlatılır:
Kün Te yrisi (Güneş Tanrısı) güneşi yaratmış. Cer Te yrisi (Yer Tanrısı) yeri yaratmış. Üçüncü olarak denizler yaratılmış. Gök ile yer yaratıldıktan sonra iki- sinin arasında insan oğlu yaratılmış. Kün Te yri diğer tanrıların hakimiymiş. Dünyayı ısıtan o imiş. K“ün Te yri öfkelendiği zaman yeri yakar, denizleri kurutur- muş. Bir g’ün bulutlar K’ün Te yri’yi kızdırmışlar. Yeryüzün’ü kaplayarak g’üneşin yeri ısıtmastnı engellemişler. K’ün Te yri hiddetlenerek yeryüz’une kusmuş. İçinden kızgın taşlar, ktvılcımlar yery’ûz‘ıine yağmtş. Yery’üz’ündeki madenler, altın, g’ıimüş işte onlardan olmuş. Kün Te yri’nin diğer adt Kaynar Te yri imiş. O zamanlarda dünyada “Nartlar” ve “Harralar” adlı iki grup insan yaşı yormuş. Harralar kt-
171
zil tüylü, her şeyi yiyen vahşi insanlarmış. Nartlara da zarar veriyorlarmış. Bir g’un Nartların içinden Debet adında biri Kün Te yrinin kustuğu taşların içinden demiri ayırıp silah yapmayı başarmış. Nartlar o silahlarla Harralar ’ı yeryüzün- den yok etmişler. (Nartla 1995:10)
Olağanüstü Doğan Nart Kahramanları
Deiıet
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Nartlar’a demirciliği öğreten, onlara de- mirden silâhlar yapan kahramanın adı Debet’tir. İnanışa göre, gökte parlayan ve kayan yıldızlar Nartlar’ın demircisi Debet kızgın demir döverken havaya uçuşan kıvılcımlardır.
Nartların en usta demircileri olan Debet yeryüzüne olağanüstü bir biçimde doğarak, mucizevî bir şekilde gelmiştir. Debet’in doğuşu Karaçay-Malkar Nart destanlarında şöyle anlatılır:
Karaçay-Malkar Türkçesi: Ertde-ertde dorbunlada turganda Taş tegene agaç çelek bolganda Ot Te yrisi Cer Te yrini algandt Kök küküreb Cer buvaz bolgandı Toguz ctlnı, toguz kilnnü
01 buvaz bolub turgnndı
Cer carılıb sora Debet tuvgandı Suv Anası alıb anı cuvgandı Çerekleni anı avzuna burgandı 01 Debetni otdan bolgandı c’üregi
Kurçdan bolgandı sanlarını keregi Ot Te yrisi otnu tilin bildirgendi Cer teyrisi taşla tilin bergendi
772
Karaçay-Malkar Nart Destanlaruıda Olağanüstü Doğum Motifi
Suv Teyrist aşın, suvun iygendi Temir anga tılı kibik bolgandı Kalay s’w yse, alay arı burgandı Çiy temirni bolat etib bergendi Nart askerge köb sudakla etgendi
o“aâakt’arı Ivlingi Tavdart ötgertdit'e
Okları Kara Tengizge tüşgendile
+s+
Türkiye Türkçesi:
Çok eskiden mağaralarda yaşarken Taş yalak tahta kova var iken
Ateş Tanrısı yer Tanrısı ile evlenmiş Gök gürleyip yer hamile kalmış Dokuz yıl, dokuz gün
O hamile olarak durmuş
Yer yarılıp sonra Debet doğmuş Su Tanrıçası alıp onu yıkamış Irmakları onun ağzına çevirmiş O Debet’in ateştenmiş yüreği Çeliktenmiş vücudunun parçaları
Ateş Tanrısı ateşin dilini öğretmiş Yer Tanrısı taşların dilini vermiş
Su Tanrısı yemeğini, suyunu göndermiş Demir ona hamur gibi olmuş
Nasıl isterse, o tarafa bükmüş
173
Ham demiri çelik yapip vermiș Nart askerlerine çok oklar yapmiș Oklari Elbruz dağindan așmiș Kurşunlari Karadenize düşmüş
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda Debet’in doğumunu anlatan bir bașka hikàyede, onun annesinin adinin Akbiyçe oïduğu, babasinin ise göñten inip Ak- biyçe’yi hamile birakan bir melek olduğu rivayet edilir. Destanlarda Debet’ten Salimçi ulu Devet-Batir (Melek oğlu Devet-Batir) adiyla da bahsedilir (Narti 1994: 71).
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda Debet’in kendisi gibi ati da olağanüstü özelliklere sahiptir. Destanlarda anlatildiğina göre Debet’in ati Kafkas dağlari- nin üzerinden bir siçrayișta așar. Dağlar onun karninin altinda küçük tepeler gi- bi kalirlar. Irniaklara, göllere, deriizlere ulașiiğirida, Debet’in atiruri bir burriun- dan çikan dondurucu rüzgâr irmaği ya da denizi dondurup, Debet’in geçebilece- ği bir köprü oluşturur. Diğer burun deliği ise sicak, yakici dumanlar çikartip buz- lari eritir, yağmur yağdirir, yaz mevsimini getirir.
Örüzmek ve Satanay Biyçe
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda olağanüstü bir biçimde doğarak yeryü- züne gelen Nart kahramanlarindan birisi Nartlarin lideri olarak taninan Örüzmek ve bir diğeri de onun eşi olan Satanay’dir. Nart destanlarinda Örüzmek ve Sata- nay’in doğumlari șöyle anlatilir:
Nartlarin dernircisi Debet bir gün dağlarda demir filizi toplarken gökten bir yildizin kayarak yeryüzüne düștüğünü görür. Üç gün, üç gece yürüyerek yildizin düștüğü yere ulaşir. Yildizin düştüğü yerde derin bir çukur açilmiştir. Çukurun ortasinda küçük bir çocuk boynundan yakaladiği diși bir kurdun sütünü emmek- tedir. Debet o çocuğu alarak Nartlarin ülkesine getirir. Kayan bir yildizla yeryü- züne gelen ve kurt sütüyle büyüyen bu çocuğa Nartlar “Örüzmek” adini verirler. Örüzmek büyür ve Nartlarin lideri olur (Narti 1994: 74).
Destanlara göre Örüzmek Nartlarin en akillisi ve en yașlisidir. Bir mesele karşisinda iyi düșünen, doğru karar veren, ağir bașli kişiliği ile taninir. Karaçay- Malkar Nart destanlarinda Örüzmek șöyle tanimlanir:
174
Karaçay-Malkar Nart Destanlaı ında Olağanüstü Doğum Motifî
Nart Örüzmek s’ûyse kökge uçhandt Kökde bulutları celça çaçhandı
Nart Örüzmek isterse göğe uçarmış Gökte bulutları rüzgar gibi dağıtırmış
destanlarda rüzrrek’in karısı •‹• O,ulların annesin.in ad: Satanay Biyçe ola- rak geçer. Satanay’ın babası güneş, annesi aydır. Tengiz Teyri (Deniz Tanrısı) Satanay’ı annesi aydan çalarak, alıp kaçırır. Onu bir adaya saklar ve adanın üze- rini sis ve dumanlarla kaplar. Satanay’ı Tengiz Teyri (Deniz Tanrıçası) büyütür ve yetiştirir. Ona Satanay adını da o verir. Henüz küçük bir çocuk iken Tengiz Teyri oynaması için Satanay’a denizden çıkan yakut, elmas, mercan gibi değer-
li taşlar verdiğinde, Satanay’ın en çok kırmızı mercan (Sata)2 taşlarıyla oynama-
yı sevdiğini görerek ona Satanay (Mercan Taşı) adını koyar. Satanay büyüdü- ğünde o adadan kaçar ve günlerce yol aldıktan sonra bir gün Nartların ülkesine gelir. Satanay burada Örüzmek ile evlenir. Destanlarda anlatıldığına göre Sata- nay Biyçe Nart kadınlarına yün iğirmeyi, dikiş dikmeyi, ekmek pişirmeyi, boza yapmayı, kumaş dokumayı öğretir. Örüzmek Nartların lideri olsa da her işi önce karısı Satanay Biyçe’ye danışır ve onun fikrini sorar, ondan akıl alır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Satanay Biyçe’nin doğumu manzum şekliyle şöyle anlatılır:
Karaçay-Malkar Türkçesi:
Kündü Satanaynı atası Aydı anı tabhan tatlı anası
Aydan anı Tengiz Teyri urlagandf
2 “Sata” kelimesi Karaçay-Malkar dilinde “Mercan” anlamına gelir. Sata kelimesine aynı anla- mıyla Kaşgarlı Mahmut’un XI. yüzyılda yazdığı Divan’ü-Lûgat-it T’ûrk adlı sözlüğünde de rast- lanır.
175
Anı atı Suv Celmavuz bolgandt Tengiz Te yri ayrımkanda caşırgandı Cafırganlay, nença cılla aşırgandı Ay, tutulub, kötü, beti karalgandı Açuvundan c’üreginden taralgandı Ay da, kün der tutulalla anı üç’ün Titire yle, kaltırayla anı üçün Cerden ala carıklarln tıyadıla Cılab, ala culduzlanı ci yadıla Cerge ala mi yik kökden karaydıla Satanaynı kaydagısın suraydtla
Ne bolganın, kaydagtsın tabalmayla Celmavuzga sorurga ala bazalmayla Ay cılasa - Gözlerinden cavad cavunla Kün kızdtrsa - cerde canad kavdanla
Satanaynı Suv Celmavuz bukdurgandı, berme ydi Ayrımkanda anı kişi körme ydi
Ayrımkannı üs‘in tuban bla cabhandt Kesi kirib, tengiz t’ûbge cathandı Satanayga Suv Anası karagandt Altın çaçnt kolu bla taragandı
Ne bolsD da, künü aman bla bathanclı Tengiz tangı aman bla athandı
Bölek cılla cıfay cılay turgandı Bir keçede kaçarga al burgandı
Betin boyab, çık gand tengiz cagaga
177
Töbe çarhı suv taşlaga cagıl gan edi Ku Satanay kaldı kesi cangızlay Kara ormanda, kest allına, calanlay Köb aylangand kara ormanda abına Amalstzdan Cer Teyrige tabına Aruvlugu taşnt, tavnu carıta
Har bir zatnı ol kesine karata
Satanaynı körgende, tohtay elle suvla da Keçelede da carı y eJile tüzle, tavla da Ol Satanay köb aylangand, el tabmay Alarma bir burhu gırcın kabmay
Kere !keiib, oi Nart elge t:irgendi El kt yırda kurtha katın körgendi Kurtha katın Satanaynı algandı Tutub kelib, gumusuna salgandı Caşırtınlay kurtha anı ösdürgendi Örüzmek ge kibrit alay sezdirgendi Katınlık ga Öt üzmekge bergendi Örüzmek da andan akıl bilgendi 01 Satanay bolgandı Nartla anast
Örüzmek da bolub Nart askerni atası
Türkiye Türkçesi: Güneştir Satanay’ın babası Aydır onu doğuran anası
Aydan onu Deniz Tanrısı çalmış Onun adı Su Ejderhası imiş
178
Karaçay-Balkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum
Deniz Tanrısı adada saklamış Saklayarak kaç yıl geçirmiş
Ay, tutulup, yüzü gözü kararmış Acısından yüreği ıstırap çekmiş
Ay da güneş de tutuluyorlar onun için Titriyorlar onun için
Yeryüzünden onlar ışıklarını kesiyorlar Ağlayıp, onlar yıldızları topluyorlar
Yeryüzüne onlar yüksek gökyüzünden bakıyorlar Satanay’ın nerede olduğunu soruyorlar
Ne olduğunu, nerede olduğunu bulamıyorlar Ejderha’ya sormaya cesaret edemiyorlar
Ay ağlasa - gözlerinden yağıyor yağmurlar Güneş kızdırsa - yerde yanıyor otlar Satanay’ı Su Ejderhası saklamış, vermiyor Adada onu hiç kimse görmüyor
Adanın üzerini sisle kapatmış Kendisi girip, denizin dibine yatmış Satanay’a Su Tanrıçası bakmış Altın saçını eliyle taramış
Ne olsa da, günü kötü sona ermiş Denizdeki şafağı kötü aydınlanmış Uzun yıllar ağlaya ağlaya durmuş Bir gece kaçmaya niyetlenmiş
Yüzünü boyayıp, çıkmış deniz kıyısına Arayıp gidip, binmiş kayın ağacından kayığa
179
Bacağını, elini kürek yapıp çekmiş Rüzgârlar sürükleyerek, karaya atmış Hortlaklar görüp, onu almışlar
Kara ormana götürüp, yiyecek vermişler Hortlaklar ağaç kökünden yiyecekler vermişler Satanay’ı değerli, itibarlı görmüşler
Hortlaklar konuşmayı bilmiyorlardı Satanay’a hiç kötü davranmıyorlardı Bir gün bunlar koşuşturarak gittiler Bilmeden, bir tepeye vardılar
O tepeden dev kokusu çıkmaya başladı Yaşiı hortlak birden bire bayıla Diğerleri hemen geri kaçtılar
Kara ormana dağılıp uçtular Büyük tepe meğerse bir devmiş
Yedi yüz yıldır o ormanda yaşıyormuş Satanay kaçamayıp kalmıştı
Yaşlı dev, yakalayım diye, gitmişti
O sırada Satanay, yüzünü açıp, bakmıştı Birden bire devin tek gözü kamaşmıştı Tek gözü bir şey göremeden kalmıştı Öfkelenip kayalara almıştı
Bir şey göremeyip, taşları atıyordu Yerden kapıp, toprakları yutuyordu Gele gele, sarp kayadan düşmüştü Başı dağılıp kayalara bulaşmıştı
180
Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağan'üstü Doğum Motifi
Satanay kaldı kendisi yalnız başına Kara ormanda bir başına, tek başına
Çok dolaşmış kara ormanda, tökezleyerek Çaresizlikten yer Tanrısına yalvararak Güzelliği dağı taşı aydınlatarak
Bütün varlıkların dikkatini çekerek
Satanay’ı gördüklerinde duruyorlardı akan ırmaklar da Gecelerde aydınlanıyordu ovalar, dağlar da
O Satanay çok dolaşmış, bir köy bulamadan Yiyecek olarak bir parça ekmek yemeden En sonunda gelip, o Nart köyüne girmiş Köy kenarında yaşlı cadı kadın görmüş Cadı kadın Satanay’ı almış
Tutup gelip, mahzenine koymuş Gizlice, cadı onu büyütmüş Örüzmek’e kızı öyle sezdirmiş Eş olarak Örüzmek’e vermiş Örüzmek de ondan akıl almış
O Satanay imiş Nartların anası
Örüzmek de olup Nart askerlerinin babası
Alavgan Oğlu Karaşavay
Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatıldığına göre Nart Debet’in on do- kuz oğlu vardır. En büyük oğlunun adı Alavgan’dır. Nart destanlarında Alav- gan’ın mucizevî özelliklere sahip Gemuda adındaki atını yakalayıp ehlileştirme- si destanlarda şöyle anlatılır:
181
“Nart ülkesinin yakınlarında b’ü yük bir göl varmış. Her gün öğle ye doğru o gölün içinden dom ve boz renkli iki tay çıkarmuf. Gölden çıkıp, etrafi se yredip, gölde yüz’up yorulduklarında tekrar gölün sularında kaybolup giderlermiş. Nart- lar kementleri yle tayları yakalamak için çok uğraşmışlar ama başaramamışlar Alavgan bir g’ün göl kenarında saklanıp kement atarak boz renkli tayı yakalamuf. Hemen ağzına gemini ve dizginlerini takıp evine getirmiş. Kardeşlerinden kalan bir eyeri sırtına yerieştirip, zıplayıp tayin üzerine binmiş. koy o kadar hızlı ko- şuyDrmuş ki, Nart ülkesindeki atların bir ayda aldıkları yolu o bir adımda sıçra- yarak alt yormuş. Alavgan foyt ehlileştirmiş ve kendisine aluftırmtş. kayın adını Gemuda koymuş.” (Nartla 1995: 31)
18 kardeşi emegen (dev) kızlarıyla evlenen Alavgan da birkaç kez Nart kız- larıyla evlenmiş. Ancak Nart kızları A1avgan’a dayanamayıp onu bırakıp kaçı- yorlarmış. Alavgan emegenler (devler) ülkesinden bir kız bulup evlenmeye ka- rar vermiş. Bir gün sabah erkenden atı Gemuda’ya binip yola çıkmış. Yolda bir emegen (dev) kadına rastlamış. Emegen kadın ona niçin emegenler ülkesinde dolaştığını sormuş. Alavgan evlenmek için emegen kız aradığını söyleyince, emegen kadın kendisinin güzel bir kızı olduğunu, eğer beğenirse ona vereceğini bildirmiş. Alavgan gidip kızı görmüş ve annesi gibi çirkin emegen kızla evlenip Nart ülkesine dönmüş. Alavgan’ın emegen karısı her ay iki erkek çocuk doğuru- yormuş. Ama doğurduğu çocuklar hemen ağzına atıp, yutup yiyormuş. Alav- gan’ın süt annesi Satanay Biyçe Alavgan’ın emegen karısının doğurduğu çocuk- ları yediğini anlamış ve onlardan birini kurtarabilmek için bir plan düşünmüş. Bir gün emegen kadına gidip “Eski hanımlarla yeni hanımlar birbirlerine denk değiller. Eski hanımlar evin çattsına çıkıp oradan bacanın içine doğururlardı, şimdikiler ise evde yataklarında doğuruyorlar” demiş. Akılsız emegen kadın do- ğuracağı vakit geldiğinde Nartlar tarafından ayıplanmamak için Alavgan’n evi- nin çatısına çıkmış. Onu gören Satanay Biyçe hemen bacanın altındaki ocağa bir sepet yerleştirmiş ve içirıe bir köpek yavrusu koymuş. Emegen kadın doğurur doğurmaz bir erkek çocuk bacadan ocaktaki sepete düşmüş. Satanay Biyçe ço- cuğu kaptığı gibi alıp dağlara kaçırmış. Hemen aşağı inip sepete bakan emegen kadın ise bir köpek yavrusu doğurduğunu zannederek onu da yemiş.
182
Karaçay-Malkar Nart Destanlarinda Olağanüstü Doğum Motifi
Satanay Biyçe emegen kadinin doğurduğu Alavgan’in oğlunu Kafkas dağla- rinin en yüksek zirvesi Elbruz dağinin başina çikarmiș. O zamanlar Elbruz daği- nin zirvesi șimdiki gibi iki başli değil, tek başli imiș. Satanay Biyçe Elbruz da- ğinin tepesinde buz sarkitlarindan emzik yapip çocuğun ağzina vermiș, buzdan beșiğe yatirip dönmüș. Bir hafta sonra çocuğu görmeye gittiğinde çocuk beşik- ten çikip oturuyormuș. Yedirip, içirip, kalin iplerle buz beșiğine sikica bağlayip dönmüș. ñir hafta sonra yine gittiğinóe çocuğu iplerini koparíip, buzlariri iize- rinde oynarken bulmuş. Yedirip, içirip zincirlerle buzdan beșiğine bağlayarak yatirmiș ve geri dönmüş. Onbeș gün sonra gittiğinde Satanay Biyçe çocuğu zin- cirlerini parçalayip beşikten çikarak oynarken bulmuş. Satanay Biyçe çocuğa “gel güreșelim” demiș. Güreșmișler, Satanay Biyçe çocuğu yere devirmiş. “He- nüz çok güçlü değilsin” diyerek yedirip içirip, buzdan beşiğine yine zincirlerle bağlayip geri dönmüș. Bir ay sonra geldiğinde çocuk yine zincirlerini parçala- yip, dişari çikip oynuyormuş. Yine güreşmișler. Çocuk her tutușunda Satanay Biyçe’yi yere yikmiş. “Artik arzu ettiğim seviyeye geldin, așaği inelim” diyerek çocuğu Elbruz dağindan indirmiș. Satanay Biyçe A1avgan’in emegen karisindan doğan bu çocuğa “Karașavay” adini vermiș. Birlikte Alavgan’in evine doğru gi- derlerken evden çikan emegen kadin doğurduğu çocuğu tanimiș ve yemek için üzerine saldirmiș. Karașavay emegen annesini bir vuruşta öldürmüş. Elbruz da- ğinin buzlan arasinda büyüyüp yetișen oğluna çok sevinen Alavgan “Ben artik yașlandim, Gemuda’nin da kayişlan eskidiler. Ona yeni kayișlar yaptir, artik onu sana veriyorum” demiș. Gemuda Karașavay’in ati olmuş.
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda Karaşavay ile Gemuda birlikte pek çok maceraya atilirlar. Destanlarda Gemuda’nin olağanüstü özellikleri ve mucizevî güçleri de dile getirilir.
Nart destanlarinda anlatildiğina göre Gemuda insan gibi Nartlarin dilinden anliyormuș, onlar gibi konușuyormuș. Toynaklari demir gibi sert, gözleri balik gözü gibi parlakmiş. Kirpikleri yokmuş, tüyleri suda islanmiyormuş. Denizler- de, göllerde yüzerken kulaklariyla nefes aliyormuş. Elbruz dağinin arkasindaki Bashan vadisinden uzanip, dağin kuzey eteklerindeki Biyçe San yaylasinin otla-
183
rini otluyormuş. Bir söylentiye göre boynuyla kaşıya kaşıya Elbruz dağının tek başlı zirvesinin ortasında bir çentik açarak dağı iki başlı yapmış. Diğer bir söy- lentiye göre ise Elbruz dağının üzerinden sıçrarken toynağı dağın zirvesine çar- parak onu iki zirveli hale getirmiş. Gemuda kişnediğinde hamile kısraklar kor- kularından taylarını düşürüyorlarmış. Kısır kısraklar ise o kişnediğinde hamile kalıyorlarmış. Aygırlar korkularından kuruyorlarmış. Gemuda koltuğunda ayak- larinin altirdaİt taŞlardar. çakan kıvı1eımlz• gök yiizünde yıldızları oluşturmuş- lar. Bir burun deliğinden çıkan rüzgâr yazı, diğerinden çıkan rüzgâr kışı getiri- yormuş. Nartların düzenledikleri at yarışlarında hep Gemuda birinci oluyormuş. Yarışlarda sesinden önce kendisi geliyormuş. Gemuda sahibi Karaşavay gibi şe- kil değiştirebiliyor, istediği şekle girebiliyormuş (Nartla 1995: 72).
Karaçay-Malkar Nart destanlarının bir bölümünde Karaşavay ile Gemuda’ya şöyle yer verilir:
Karaçay-Malkar Türkçesi:
Gemuda caz başında, Totur ayda tuvgandı Bek süygeni Karaşavay bolgandı Tuvganınlay, adam tilni bilgendi
Teyri da anı aruv körgendi Bir canavar cetalmagandt anı Kanatlı da ozalmagandı anı
Kurçdan bolgandı Gemudanı ta yagı Turçdan bolgandı anı eki cayagt
Ol atlasa, Kalman tavu titiregendi Köse tavnu dommayların ökürtgendi Bek süygendi tavc!an tavga sekirtirge Nart elinde har bir cerni bilirge
Ol örlegendi, bek burun Kalman Tavga 01 çıkgandı bek algın Mingi Tavga
184
Karaça y-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifi
Sadak ogu ötmegendi terisinden Sırpınla da kesalmagandı belinden Karaşavay Gemudaga cabışhandı Cıgılmazça, cerine kablangandı Ura, bere kör körmezge bardıla Tik kayaga cetib. öşiin urdula
Tik kayalanı carıb eki etdile:
-Malkar avzu ma bu bolsun!- dedile Çirik kölnü ant tuyagı açhandı Soluvu bla turç kayalanı çaçhandı Dıh Tavunda küçsıingendi, Sekirgendi Alaydan a Tıhtengenge sekirgendi Tengizlede çabak kibik oynagandı Culduzlanı bek miyiginde uçhandı Çegem tarnt anı önünü cargandı
Kaytıb, sora Bashan tavlaga bargandı Bir sekirib, Mingi Tavga cetdile
Üs’ü bla arı-beri ötd’üle Tuhakları Ming i Tavga tiydile Mingi Tavnu sora ayrı etdile
Karaşavay Gemudaga kuvangandı Tav kırdıknı igisinden toydurgandı Sılab-sı ypab, terlegenin ketergendi Kesi süygen aşlarından bergendi Corta-çaba, künbatışha ketdile Ullu Adılnı tolkunların kördüle
Ekisi da Nart eline kaytdıla Haparların kart Debetge aytdıla Nartla bart kuvandıla alaga Kuvanç keldi Nart elleni bartna Türkiye Türkçesi:
ernuda bahar İ:aşında, Mart ayında doğmuş
En sevdiği Karaşavay imiş
Doğar doğmaz insan dilini anlamış Gök Tanrısı da onu beğenmiş Hiçbir hayvan yetişemezmiş ona Kuşlar bile geçemrzmiş onu Çeliktenmiş Gemuda’nın toynağı Demirdenmiş onun iki yanağı
O yola çıksa, Kazman dağı3 titrermiş
Köse dağın bizonlarını böğürtürmüş Çok severmiş dağdan dağa sıçratmayı Nart ülkesindeki her bir yeri bilmeyi O tırmanmış ilk önce Kazman dağına O çıkmış ilk önce Elbruz dağına
Ok işlemezrniş derisinden Kılıçlar da kesemezmiş belinden Karaşavay Gemuda’ya yapışmış
Düşmeyecek gibi, eyerine sarılmış
Vura-kira gözün ulaşamayacağı yerlere gitmişler
3 Kazman Tav: Bugün Gürcistan sNHrIarı içinde bulunan 5047 metre yüksekliğindeki Kazbek da-
Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifi
Dik kayaya varıp, göğüsüyle vurmuşlar Dik kayaları yarıp ikiye ayırmışlar:
-Malkar (Çerek) kanyonu 4 bu olsun! demişler
Çirik gölünü5 onun toynağı açmış Nefesi ile demirden kayalara dağıtmış Ohh Tav6 dağında iç çekmiş, geğirmiş
‘
Ded ne hb ,k b a iş
Yıldızların en yükseğinde uçmuş
Çegem kanyonu geçidini onun göğsii yarmış Dönüp, sonra Bashan dağlarına gitmiş
Bir sıçrayıp, Elbru* dağına varmışlar Üzerinden öteye-beriye gelmişler Toynakları Elbruz dağına değınişler Elbruz dağını çatal zirveli yapmışlar7 Karaşavay Gemuda’ya sevinmiş
Dağ çimeninin iyisiyle doyurmuş Sevip-okşayıp, terini silmiş
Kendi sevdiği yiyeceklerden vermiş Koşuşturarak, batıya gitmişler
Büyük İdil ırmağının dalgalarını görmüşler İkisi de Nart ülkesine dönmüşler Haberlerini yaşlı Debet’e anlatmışlar
4Malkar (Çerek) kanyonu: Yukarı Balkarya vadisinde yer alan Çerek ırmağının açtığı dar kan- yon.
5Çirik köl: Çerek kanyonunun başlangıcında suları kükürtlü derin bir göl.
6Dıh Tav: Yukarı Balkarya’da yer alan Kafkaslarln ikinci yüksek dağı (5203 metre).
7Elbruz dağımn 5642 ve 5633 metre yüksekliğinde iki zirvesi vardır.
187
Nartların hepsi sevinmişler onlara Mutluluk gelmiş Nart köylerinin hepsine
Sosurka-Sosuruk
Karaçay-Malkar Nart destanlarında olağanüstü bir biçimde doğan Nart kah- ramanlarından biri de Sosurka ya da Sosuruk adını taşır. Destanlarda Sosurka (ya da Sosuruk) akıllı ve kurnaz bir kişilik olarak karşımıza çıkar. Sosurka beş baş- lı bir Emegen’i gücüyle değil, aklıyla yenerek öldürür ve Nartları o devin getir- diği felâketlerden kurtarır. Emegenler’in sahip olduğu ateşi onlardan çalarak Nart1ar’a ateşi getiren de Sosurka’dır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Sosurka’nın bir granit taşından doğduğu anlatılır. Karaçay-Malkar dilinde granite “sostar” veya “soslan” adları verilir. “Sosuruk” ve “Sosurk*.” adları “Granit soyundan” anİamına gelir. Destanlarda anlatıldığına göre, bir giin İdil ırmağı kıyılarında dolaşmakta olan Satanay Biy- çe bir granit kayanın kımıldadığını görür. Kayayı alır ve Debet’e götürür. O sı- rada kaya yardim, içinden kor gibi yanan bir çocuk çıkar. Debet kızgın demiri tut- tuğu kıskacıyla çocuğu baldırlanndan tutup suya sokar ve vücudunu çelik1eşti- rir. O yüzden Sosurka’nın en zayıf yerleri, suya değmeyen baldırlarıdır. Düş- manları onu baldırlarından vurmaya çalışırlar. Sosurka’yı Örüzmek ve Satanay Biyçe yetiştirirler. Nart destanlarının bazı varyantlarında Sosurka’yı yetiştirip ona annelik yapan destan kahramanı İdil ırmağı kıyısında bir Nart kalesinde ya- şayan Kırs Biyçe’dir (Nartla 1995: 290). Kırs Biyçe Sosurka’yı Ekicürek adlı bir Nart’ın Akbilek adındaki güzel kızı ile evlendirir. Nart destanlarında Sosur- ka’nın doğumu ve Akbilek ile evlenmesi şöyle anlatılır:
Karaçay-Malkar Türkçesi:
Sosurka taşdan tuvgan künde tşara-k“ıile tuvgandı Kaşları, orakla kibik, közleri tang çolpança cangandt Anı ol zamanda tüm atı Sostar ulu bolgandı
01 atnı ol zamanda Nart ci yıltb atagandı
188
Karaçay-Malkar Nart Destanlarinda Olağanüstii Doğum Motifi
Bara barganda va Sosurka deb koygandi Ol. birsi adamladan akilli, karuvlu bolgandi Sosurka toguz ayni toguz k’ûnge ösgendi Temir ilihtinladan çalila eşgendi
Temir kangaladan çabir etib ki ygendi Hu yunlarin áommakdan etih íizgeridi
Çiy bagirdan çabir etib, cortuvulga bargandi Çabir bavlarin çfy bolat temirden etib kishandi
Alay bla Nart Sosurkani analigi Kms Biyçe bolgandi Sosurkani batirlikga, cigitlikge, kertiçilikge Çidamltkga, çabarga, atarga, urușha “ûretgendi
Ant elinde Akbilek ntli bir aruv km bolgandi Akbilekni aruvlugu Nartla eline cayilgandi
Kesi da ögüznü m’ü yüzüne cabişsa, ant horlagandi Akbilekni Sosurka katinltkga algandi
Akbilek Ekicürek degen bir Nartni kızı bolgandı Ekicürek, Nart tułpar, kesi cangiz bir urușha ketgendi İçi küy‘ub, cüz adamni öltür’ûb, ölgendi
Türkiye Türkçesi:
Sosurka taștan doğduğu gün, gülümseyerek doğmuș Kaşlari orak gibi, gözleri çoban yildizi gibi parlamiș
Onun o zamanlar gerçek adi Sostar ulu (Granit oğlu) imiș. O adi o zamanda Nartlar toplanip koymuș
Gide gide Sosurka demișler
O diğer insanlarda alcilli, güçlü imiș
189
Sosurka dokuz ayı dokuz günde büyümüş Demir çubuklardan çitler örmüş
Demir levhalarından çarık yapıp giymiş Çarık tabanını bronzdan yapmış
Saf bakırdan çarık yapıp, yağmacılığa çıkmış Çarık bağlarını saf demirden yapıp bağlamış
Böylece, Nart Sosurka’nın analığı Kırs Biyçe olmuş Sosurka’ya cesaret, yiğitlik, dürüstlük
Dayanıklı olmayı, koymayı, atmayı, savaşmayı öğretmiş Onun köyünde Akbilek adlı bir güzel kız varmış Akbilek’in güzelliği Nartlar ülkesine yayılmış
Kendisi de öküzün boynuzuna yapışsa, onu yenermiş Akbilek’i Sosurka eş olarak almış
Akbilek Ekicürek denen bir Nart’ın kızı imiş
Ekicürek, Nart yiğidi, kendisi tek başına bir savaşa gitmiş İçi yanıp, yüz adamı öldürüp, ölmüş
Sonuç:
Türkologlar tarafından henüz yeterince tanınmayan ve araştırılmayan Kara- çay-Malkar “Nart Destanlara”, ihtiva ettiği mitolojik ve folklorik unsurlarla Türk dünyası edebiyatına önemli derecede katkı sağlayabilecek değerde bir destan tü- rüdür. Karaçay-Malkar Nart destanlarında karşılaştığımız olağanüstü doğum motifleri eski Türk mitolojisi ve destanları ile yakından ilişkilidir. İleride yapa- cağımız geniş kapsamlı araştırmalar Karaçay-Malkar Nart destanları ile eski Türk mitolojisinin ve destanlarının paralelliğini ortaya koyacak, Kafkasların sarp dağlarında, derin vadilerinde Türk dilini ve kültürünü binlerce yıldan beri yaşatan Karaçay-Malkarlıları da Türk dünyası dili ve edebiyatı arasında haketti- ği yere getirecektir.
Dr Ufuk Tavkul
Karaçay-Ma!kar folklorunun en önemli böliimlerinden birini oluşturan Nan destanları, Karaçay-Malkarlılar ile birlikte bütün Kafkas halklarının mitolojisi olarak da adlandırabileceğimiz bir destan türüdür.
Kafkas mitolojisine göre Nartlar bugünkü Kafkasya halklarının ataları sa- yılan efsanevî bir halktır. Destanlarda anlatılanlara göre Nartlar atı evcilleştir- mişler, demiri bulmuşlardır. Nartlar mertliğin, cesaretin, iyiliğin ve Kafkas kül- türünün sembolüdürler. Son derece akıllı ve usta savaşçılar olan Nartlar, insanüs- tü varlıklar olan düşmanlarını kaba kuvvetle değil, ince zekâları ve kurnazlıkla- rı ile yenmektedirler.
Nart destanlarının dokusunda gerçek ile hayal gücü iç içedir. Eski çağlardan beri söylene gelen olağanüstü varlıklar ve olaylar Nart destanlarında konu edilir.
Nart destanları, değişik dillerde konuşan ve farklı etnik kökenlerden gelen Kafkasya halkları arasın‹ia, onların kültürlerini birleştirici önemli bir unsur ola- rak ortaya çıkmaktadır. Karaçay-Malkar, Adige, Abhaz-Abaza, Oset ve Çeçen- İnguş halklarının folklorlarında Nart destanları eski Kafkas kültürünün en belir- gin temsilcisi olma özelliği taşımaktadır.
Günümüzde Kafkas halkları arasında yaşayan Nart destanlarının kökeni ve ortaya çıkışı meselesi tam olarak aydınlığa kavuşturulamamıştır. Adige ve Ab- hazlar, Nart destanlarının asıl sahiplerinin kendileri olduğunu iddia ederlerken, İran kökenli bir dil konuşan Osetler de bu destanların asıl yaratıcılarının kendi- leri olduklarını ileri sürmektedirler. Karaçay-Malkarlılar ise Nart destanlarının
i Karadeniz ile Hazar denizi arasında uzanan Kafkas sıradağlarının üzerinde ve kuzeyinde kalan bölgelerde yaşamakta olan Abhaz-Abaza, Adige, Karaçay-Malkar, Kabardey, Oset, Çeçen-İn- guş ve Dağıstan halkları “Kafkas kültiirü”nü meydana getiren Kafkasya halklarıdırlar.
167
karakter itibariyle göçebe-savaşçı halk yaşantısı motifleriyle dolu olduğunu, do- layısıyla bu destanların asıl sahiplerinin Adige ve Abhaz gibi yerleşik halklar de- ğil, Kafkasya’ya kuze;.eden gelen göçebe-savaşçı Kimmer, İskit, Hun-Bulgar, Hazar, Alan, Kıpçak gibi Türk kavimlerinin torunları olan Karaçay-Malkarlılar olduğunu belirtmektedirler. Oset bilim adamı V. Abayev de Nart destanlarının asıl sahiplerinin göçebe-savaşçı atlı kavimler olduğunu kabul etmiştir (Nartlar Asetin Halk Destanı 1999: 15).
Adige ve Abhaz kökenli araştırmacılar Nart kelimesinin anlamını kendi dil- lerinde açıklamaya çalışmaktadırlar. Ancak Altaylarda yaşamakta olan Türk boylarından fiaKasların, Şorların ve Sagayların da kendi kahramanlık destanla- rına “Nart Pak” adını vermeleri Nart sözünün Türkçe kökenli olduğunu ve Türk boylarının Orta Asya’dan batıya göçleri sırasında Kafkasya’ya taşındığını belge- lemektedir (Karaketov 1995: 55).
Kafkasya’da yüzyıllar boyu birlikte yaşayan Adige, Abhaz-Abaza, Karaçay- Malkar, Çeçen-İnguş ve Oset halklarının Nart destanlarında benzer motiflerin yer aldığı görülmektedir. Sosyolojik açıdan Kafkasya halkları arasındaki kültür- leşmeye en güzel örneği teşkil eden Nart destanları Kafkas halklarının kiiltürle- rini birleştirici bir unsur olmaktadır.
Karaçay-Malkar Nart Destanları ile
Adige Abhaz ve Oset Nart Destanları Arasında Paralellikler
Nart destanları Karaçay-Malkar halkı ile birlikte Adige, Abhaz-Abazin, Oset, Çeçen-İnguş gibi Kafkas halklarının folklorlarında da yer almaktadır. Kaf- kas halklarının ortak kültür ürünleri olan Nart destanları temelde birbirine ben- zemekle birlikte, konu, biçim ve söyleniş yönünden farklılıklar göstermekte, her halkın kendisine has millî vasıflarını barındırmaktadır. Sözgelimi Abhaz ve Adi- ge Nart destanları eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gösterirken, Karaçay- Malkar Nart destanları Altaylara ve eski Türk mitolojisine yakındır (Potanin 1899).
Karaçay-Malkar Nart destanlarına göre Nart kahraıranlarının yaşadıkları yerler Kuban vadisinden Arhız’a kadar olan topraklar, Elbruz dağının etekleri,
J68
Karaça y-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifî
Çegem, Bızıngı, Dıh Tav bölgelerinden Kazman Tav (Kazbek dağı) eteklerine kadar uzanan bölgelerdir. Destanın bazı bölümlerinde Nartlar İdil (Volga) ırma- ğı kıyılarına uzanırlar.
Adige Nart destanlarına göre Nart kahramanlarının yaşadıkları yerler Kuban ırmağı boyları olarak gösterilir. Abhaz-Abazin Nart destanlarına göre ise Nart kahramanları Kuban, Kislovodsk(Narsana), Zelençuk dolaylarında yaşamışlar- dır.
Nart destanlarımn bütün varyantlarında rastlanan demirci Nart kahramam Karaçay-Malkar Nart destanlarında Debet ya da Devet adını taşırken, Adige Nart destanlarında demirci Nart kahramanı Tlepş adıyla karşımıza çıkar. Abhaz-Aba- zin Nart destanlarında aynı özellikleri taşıyan demirci Nart’ın adı Aynarıj dır. Oset Nart destanlarında ise demirci Tanrı özelliğine bürünen bu karakter Kurda- lagon adını almaktadır. Sonuçta Kafkas halklarının Nart destanlarının hepsinde demirci Nart kahramanı motifi farklı adlarla yer almaktadır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Nartların lideri olarak karşımıza çlkan Örüzmek’in yeryüzüne düşen bir gök taşı parçasının içinden doğduğu ve kurt sü- tü içerek büyüdüğü anlatılır. Oset Nart destanlarında Örüzmek’e paralel olan kahraman Wrıjmeg adını taşır. Oset Nart destanlarında Wrıjmeg gözü pek bir sa- vaşçı, zeki ve kusursuz bir şef olarak tasvir edilir (Canaytı 1977: 6). Adige des- tanlarında aynı özellikleri taşıyan karakterin adı ise Osirmek’tir.
Karaçay-Malkar Nart destanı kahramanlarından biri olan Batrez Oset Nart destanlarında Batraz adıyla karşımıza çıkar (Canaytı 1977: 6). Cesur, korkusuz ve güçlü kişiliği ile bu kahraman Karaçay-Malkar ve Oset destanlarında ortak özellikler taşır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Örüzmek’in karısı olan Satanay güzelli- ğin ve bilgeliğin sembolüdür. Doğa üstü güçlere ve sihirlere sahiptir. Nartlar Sa- tanay’a danışmadan hiçbir işe kalkışmazlar (Nartı 1994: 105). Satanay Oset Narı destanlarında Satana adını taşır ve Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki aynı özelliklere sahiptir. Wrıjmeg ve Batraz her zaman Satana’ya akıl danışırlar ve Satana her zaman onları zor durumdan kurtarır. Adige Nart destanlarında Satanay farklı söylenişe sahiptir. Kabardeyler’de Seteney, Abzeh-Şapsığlar’da Sete- nay, Abazinler’de Satanay şeklinde karşımıza çıkan bu kadın Nart kahramanının adı Çeçen-İnguş Nart destanlarında Seli-Sata, Gürcü-Svanlar’da ise Sataney şeklindedir (Tavkul 1957: 23).
Karaçay-Malkar ve Oset Nart destan kahramanlarından biri de Agunda adı- nı taşımaktadır. Agunda Örüzmek ile Satanay’ın kızıdır ve Sosurka adlı Nart k-urıraııiarıı ile evlenir. Karaçay Nart destarlarının bir varyan.tında ise Agun- da’mn kocası Gencakeşavay adını taşır (Ortabayeva 1985: 15). Oset Nart efsa- nelerinde ise Agunda Bolat Hamiç adlı bir Nart kahramanının karısıdır. Agun- da’nın babası Avar Türklerindendir ve Urup ırmağı kıyısında oturmaktadır (Kuz- netsov 1984: 168).
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Sosurka ya da Sosuruk adını taşıyan ka.hrarnanın granit taşından doğduğu anlatılır. Adige Nart destanlarındaki Sosru- kue ile Oset Nart destanlarındaki Sozrıko aynı karakterdir. Karaçay-Malkar Nart destanlarında akıllı, kurnaz kişiliği ile ön plâna çıkan Sosurka ile Oset Nart des- tanlarında yer alan Sozrıko paralel özelliklere sahiptirler.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Debet’in en büyük oğlu Alavgan’ın bir dev kadınıyla evlenmesinden doğan oğlu Karaşavay adlı Nart kahramanının ola- ğanüstü güçlere sahip olduğu anlatılır. Karaşavay istediği zaman istediği kılığa girebilir. Oset Nart destanlarında ise Karaşavay’ın paraleli olan karakter Suvay adını taşır. Adige Nart destanlarında Şavey adını taşıyan karakter de aynı özel- liklere sahiptir. Karaçay-Malkar Nart destanlarında Karaşavay düşmanlarına güçsüz görünmek için eski elbiseler giyerek dolaşır. Aynı motif Adige Nart des- tanlarında da vardır. Adigelerde Şavey’in savaşlara ve seferlere eski elbiseler gi- yerek katıldığı yer alır.
Nart destanları Kafkasya halklarının ortak destanları olmakla birlikte her halkın Nart destanı kendine özgüdür ve aralarında önemli farklılıklar vardır. Bu durum Kafkasya’daki her halkın farklı sosyo-kültürel süreçlerden geçerek kültü- rünü geliştirmesi ile yakından ilgilidir. Neticede Kafkas halklarının ortak edebi
170
Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağaııüstii Doğum Motifi
ürünleri olan Nart destanları bölgeden bölgeye farklılıklar gösterse de, taşıdıkla- rı paralel unsurlar onların aynı kaynaktan doğduğuna şahitlik etmektedir.
Karaçay-Malkar Nart Destanları
Karaçay-Malkar Nart destanları yüzyıllar boyunca halkın hafızasında nazım ya da nesir şeklinde saklanmıştır. Eski Türk ve Moğol halklarının birçoğunda ol- duğu gibi Karaçay-Malkar destanları da çoğunlukla nazım (cır) şeklindedir(Ha-
Karaçay-Malkar Nart destanlarının başlıca kahramanları şu adları taşırlar: Örüzmek, Sosurka, Sosuruk, Soslan, Davat, Debet, Devet, Sibilçi, Alavgan,
Fuk, Karaşavay, Batırez, Cönger, Şırdan, Açemez, Aymuş, Gezoh, Satanay Biy-
çe, Agunda, Sozuk, Bolat Hımıç, Bödene, Raçıkav, Çüyeldi, Çüyerdi, Bora Ba- tır.
Destanlarda Debet’in Yer Tanrısı ile Gök Tanrısının oğlu olduğu, Satanay Biyçe nin annesinin ay, babasının güneş olduğu, Örüzmek’in gökten düşen bir kuyruklu yıldızın içinden çıkarak, kurt sütü içerek büyüdüğü, Sosurka’nın gra- nit bir kayadan doğduğu anlatılmaktadır. Olağanüstü şekillerde doğan bu Nart kahramanlarının doğa üstü güçleri vardır. Debet’in kalbi ve kanı ateştendir. O ateşin, taşın ve hayvanların dillerini bilir. Satanay Biyçe gelecekten haber verir, istediği insanın şekline girebilir. Sosurka’ya ok işlemez. Karaşavay soğuktan ve ateşten korkmaz. O ve atı Gemuda şekillerini değiştirebilirler (Haciyeva 1988:
.Karaçay-Malkar Nart destanlarında Nartların yaratılışı şöyle anlatılır:
Kün Te yrisi (Güneş Tanrısı) güneşi yaratmış. Cer Te yrisi (Yer Tanrısı) yeri yaratmış. Üçüncü olarak denizler yaratılmış. Gök ile yer yaratıldıktan sonra iki- sinin arasında insan oğlu yaratılmış. Kün Te yri diğer tanrıların hakimiymiş. Dünyayı ısıtan o imiş. K“ün Te yri öfkelendiği zaman yeri yakar, denizleri kurutur- muş. Bir g’ün bulutlar K’ün Te yri’yi kızdırmışlar. Yeryüzün’ü kaplayarak g’üneşin yeri ısıtmastnı engellemişler. K’ün Te yri hiddetlenerek yeryüz’une kusmuş. İçinden kızgın taşlar, ktvılcımlar yery’ûz‘ıine yağmtş. Yery’üz’ündeki madenler, altın, g’ıimüş işte onlardan olmuş. Kün Te yri’nin diğer adt Kaynar Te yri imiş. O zamanlarda dünyada “Nartlar” ve “Harralar” adlı iki grup insan yaşı yormuş. Harralar kt-
171
zil tüylü, her şeyi yiyen vahşi insanlarmış. Nartlara da zarar veriyorlarmış. Bir g’un Nartların içinden Debet adında biri Kün Te yrinin kustuğu taşların içinden demiri ayırıp silah yapmayı başarmış. Nartlar o silahlarla Harralar ’ı yeryüzün- den yok etmişler. (Nartla 1995:10)
Olağanüstü Doğan Nart Kahramanları
Deiıet
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Nartlar’a demirciliği öğreten, onlara de- mirden silâhlar yapan kahramanın adı Debet’tir. İnanışa göre, gökte parlayan ve kayan yıldızlar Nartlar’ın demircisi Debet kızgın demir döverken havaya uçuşan kıvılcımlardır.
Nartların en usta demircileri olan Debet yeryüzüne olağanüstü bir biçimde doğarak, mucizevî bir şekilde gelmiştir. Debet’in doğuşu Karaçay-Malkar Nart destanlarında şöyle anlatılır:
Karaçay-Malkar Türkçesi: Ertde-ertde dorbunlada turganda Taş tegene agaç çelek bolganda Ot Te yrisi Cer Te yrini algandt Kök küküreb Cer buvaz bolgandı Toguz ctlnı, toguz kilnnü
01 buvaz bolub turgnndı
Cer carılıb sora Debet tuvgandı Suv Anası alıb anı cuvgandı Çerekleni anı avzuna burgandı 01 Debetni otdan bolgandı c’üregi
Kurçdan bolgandı sanlarını keregi Ot Te yrisi otnu tilin bildirgendi Cer teyrisi taşla tilin bergendi
772
Karaçay-Malkar Nart Destanlaruıda Olağanüstü Doğum Motifi
Suv Teyrist aşın, suvun iygendi Temir anga tılı kibik bolgandı Kalay s’w yse, alay arı burgandı Çiy temirni bolat etib bergendi Nart askerge köb sudakla etgendi
o“aâakt’arı Ivlingi Tavdart ötgertdit'e
Okları Kara Tengizge tüşgendile
+s+
Türkiye Türkçesi:
Çok eskiden mağaralarda yaşarken Taş yalak tahta kova var iken
Ateş Tanrısı yer Tanrısı ile evlenmiş Gök gürleyip yer hamile kalmış Dokuz yıl, dokuz gün
O hamile olarak durmuş
Yer yarılıp sonra Debet doğmuş Su Tanrıçası alıp onu yıkamış Irmakları onun ağzına çevirmiş O Debet’in ateştenmiş yüreği Çeliktenmiş vücudunun parçaları
Ateş Tanrısı ateşin dilini öğretmiş Yer Tanrısı taşların dilini vermiş
Su Tanrısı yemeğini, suyunu göndermiş Demir ona hamur gibi olmuş
Nasıl isterse, o tarafa bükmüş
173
Ham demiri çelik yapip vermiș Nart askerlerine çok oklar yapmiș Oklari Elbruz dağindan așmiș Kurşunlari Karadenize düşmüş
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda Debet’in doğumunu anlatan bir bașka hikàyede, onun annesinin adinin Akbiyçe oïduğu, babasinin ise göñten inip Ak- biyçe’yi hamile birakan bir melek olduğu rivayet edilir. Destanlarda Debet’ten Salimçi ulu Devet-Batir (Melek oğlu Devet-Batir) adiyla da bahsedilir (Narti 1994: 71).
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda Debet’in kendisi gibi ati da olağanüstü özelliklere sahiptir. Destanlarda anlatildiğina göre Debet’in ati Kafkas dağlari- nin üzerinden bir siçrayișta așar. Dağlar onun karninin altinda küçük tepeler gi- bi kalirlar. Irniaklara, göllere, deriizlere ulașiiğirida, Debet’in atiruri bir burriun- dan çikan dondurucu rüzgâr irmaği ya da denizi dondurup, Debet’in geçebilece- ği bir köprü oluşturur. Diğer burun deliği ise sicak, yakici dumanlar çikartip buz- lari eritir, yağmur yağdirir, yaz mevsimini getirir.
Örüzmek ve Satanay Biyçe
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda olağanüstü bir biçimde doğarak yeryü- züne gelen Nart kahramanlarindan birisi Nartlarin lideri olarak taninan Örüzmek ve bir diğeri de onun eşi olan Satanay’dir. Nart destanlarinda Örüzmek ve Sata- nay’in doğumlari șöyle anlatilir:
Nartlarin dernircisi Debet bir gün dağlarda demir filizi toplarken gökten bir yildizin kayarak yeryüzüne düștüğünü görür. Üç gün, üç gece yürüyerek yildizin düștüğü yere ulaşir. Yildizin düştüğü yerde derin bir çukur açilmiştir. Çukurun ortasinda küçük bir çocuk boynundan yakaladiği diși bir kurdun sütünü emmek- tedir. Debet o çocuğu alarak Nartlarin ülkesine getirir. Kayan bir yildizla yeryü- züne gelen ve kurt sütüyle büyüyen bu çocuğa Nartlar “Örüzmek” adini verirler. Örüzmek büyür ve Nartlarin lideri olur (Narti 1994: 74).
Destanlara göre Örüzmek Nartlarin en akillisi ve en yașlisidir. Bir mesele karşisinda iyi düșünen, doğru karar veren, ağir bașli kişiliği ile taninir. Karaçay- Malkar Nart destanlarinda Örüzmek șöyle tanimlanir:
174
Karaçay-Malkar Nart Destanlaı ında Olağanüstü Doğum Motifî
Nart Örüzmek s’ûyse kökge uçhandt Kökde bulutları celça çaçhandı
Nart Örüzmek isterse göğe uçarmış Gökte bulutları rüzgar gibi dağıtırmış
destanlarda rüzrrek’in karısı •‹• O,ulların annesin.in ad: Satanay Biyçe ola- rak geçer. Satanay’ın babası güneş, annesi aydır. Tengiz Teyri (Deniz Tanrısı) Satanay’ı annesi aydan çalarak, alıp kaçırır. Onu bir adaya saklar ve adanın üze- rini sis ve dumanlarla kaplar. Satanay’ı Tengiz Teyri (Deniz Tanrıçası) büyütür ve yetiştirir. Ona Satanay adını da o verir. Henüz küçük bir çocuk iken Tengiz Teyri oynaması için Satanay’a denizden çıkan yakut, elmas, mercan gibi değer-
li taşlar verdiğinde, Satanay’ın en çok kırmızı mercan (Sata)2 taşlarıyla oynama-
yı sevdiğini görerek ona Satanay (Mercan Taşı) adını koyar. Satanay büyüdü- ğünde o adadan kaçar ve günlerce yol aldıktan sonra bir gün Nartların ülkesine gelir. Satanay burada Örüzmek ile evlenir. Destanlarda anlatıldığına göre Sata- nay Biyçe Nart kadınlarına yün iğirmeyi, dikiş dikmeyi, ekmek pişirmeyi, boza yapmayı, kumaş dokumayı öğretir. Örüzmek Nartların lideri olsa da her işi önce karısı Satanay Biyçe’ye danışır ve onun fikrini sorar, ondan akıl alır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Satanay Biyçe’nin doğumu manzum şekliyle şöyle anlatılır:
Karaçay-Malkar Türkçesi:
Kündü Satanaynı atası Aydı anı tabhan tatlı anası
Aydan anı Tengiz Teyri urlagandf
2 “Sata” kelimesi Karaçay-Malkar dilinde “Mercan” anlamına gelir. Sata kelimesine aynı anla- mıyla Kaşgarlı Mahmut’un XI. yüzyılda yazdığı Divan’ü-Lûgat-it T’ûrk adlı sözlüğünde de rast- lanır.
175
Anı atı Suv Celmavuz bolgandt Tengiz Te yri ayrımkanda caşırgandı Cafırganlay, nença cılla aşırgandı Ay, tutulub, kötü, beti karalgandı Açuvundan c’üreginden taralgandı Ay da, kün der tutulalla anı üç’ün Titire yle, kaltırayla anı üçün Cerden ala carıklarln tıyadıla Cılab, ala culduzlanı ci yadıla Cerge ala mi yik kökden karaydıla Satanaynı kaydagısın suraydtla
Ne bolganın, kaydagtsın tabalmayla Celmavuzga sorurga ala bazalmayla Ay cılasa - Gözlerinden cavad cavunla Kün kızdtrsa - cerde canad kavdanla
Satanaynı Suv Celmavuz bukdurgandı, berme ydi Ayrımkanda anı kişi körme ydi
Ayrımkannı üs‘in tuban bla cabhandt Kesi kirib, tengiz t’ûbge cathandı Satanayga Suv Anası karagandt Altın çaçnt kolu bla taragandı
Ne bolsD da, künü aman bla bathanclı Tengiz tangı aman bla athandı
Bölek cılla cıfay cılay turgandı Bir keçede kaçarga al burgandı
Betin boyab, çık gand tengiz cagaga
177
Töbe çarhı suv taşlaga cagıl gan edi Ku Satanay kaldı kesi cangızlay Kara ormanda, kest allına, calanlay Köb aylangand kara ormanda abına Amalstzdan Cer Teyrige tabına Aruvlugu taşnt, tavnu carıta
Har bir zatnı ol kesine karata
Satanaynı körgende, tohtay elle suvla da Keçelede da carı y eJile tüzle, tavla da Ol Satanay köb aylangand, el tabmay Alarma bir burhu gırcın kabmay
Kere !keiib, oi Nart elge t:irgendi El kt yırda kurtha katın körgendi Kurtha katın Satanaynı algandı Tutub kelib, gumusuna salgandı Caşırtınlay kurtha anı ösdürgendi Örüzmek ge kibrit alay sezdirgendi Katınlık ga Öt üzmekge bergendi Örüzmek da andan akıl bilgendi 01 Satanay bolgandı Nartla anast
Örüzmek da bolub Nart askerni atası
Türkiye Türkçesi: Güneştir Satanay’ın babası Aydır onu doğuran anası
Aydan onu Deniz Tanrısı çalmış Onun adı Su Ejderhası imiş
178
Karaçay-Balkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum
Deniz Tanrısı adada saklamış Saklayarak kaç yıl geçirmiş
Ay, tutulup, yüzü gözü kararmış Acısından yüreği ıstırap çekmiş
Ay da güneş de tutuluyorlar onun için Titriyorlar onun için
Yeryüzünden onlar ışıklarını kesiyorlar Ağlayıp, onlar yıldızları topluyorlar
Yeryüzüne onlar yüksek gökyüzünden bakıyorlar Satanay’ın nerede olduğunu soruyorlar
Ne olduğunu, nerede olduğunu bulamıyorlar Ejderha’ya sormaya cesaret edemiyorlar
Ay ağlasa - gözlerinden yağıyor yağmurlar Güneş kızdırsa - yerde yanıyor otlar Satanay’ı Su Ejderhası saklamış, vermiyor Adada onu hiç kimse görmüyor
Adanın üzerini sisle kapatmış Kendisi girip, denizin dibine yatmış Satanay’a Su Tanrıçası bakmış Altın saçını eliyle taramış
Ne olsa da, günü kötü sona ermiş Denizdeki şafağı kötü aydınlanmış Uzun yıllar ağlaya ağlaya durmuş Bir gece kaçmaya niyetlenmiş
Yüzünü boyayıp, çıkmış deniz kıyısına Arayıp gidip, binmiş kayın ağacından kayığa
179
Bacağını, elini kürek yapıp çekmiş Rüzgârlar sürükleyerek, karaya atmış Hortlaklar görüp, onu almışlar
Kara ormana götürüp, yiyecek vermişler Hortlaklar ağaç kökünden yiyecekler vermişler Satanay’ı değerli, itibarlı görmüşler
Hortlaklar konuşmayı bilmiyorlardı Satanay’a hiç kötü davranmıyorlardı Bir gün bunlar koşuşturarak gittiler Bilmeden, bir tepeye vardılar
O tepeden dev kokusu çıkmaya başladı Yaşiı hortlak birden bire bayıla Diğerleri hemen geri kaçtılar
Kara ormana dağılıp uçtular Büyük tepe meğerse bir devmiş
Yedi yüz yıldır o ormanda yaşıyormuş Satanay kaçamayıp kalmıştı
Yaşlı dev, yakalayım diye, gitmişti
O sırada Satanay, yüzünü açıp, bakmıştı Birden bire devin tek gözü kamaşmıştı Tek gözü bir şey göremeden kalmıştı Öfkelenip kayalara almıştı
Bir şey göremeyip, taşları atıyordu Yerden kapıp, toprakları yutuyordu Gele gele, sarp kayadan düşmüştü Başı dağılıp kayalara bulaşmıştı
180
Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağan'üstü Doğum Motifi
Satanay kaldı kendisi yalnız başına Kara ormanda bir başına, tek başına
Çok dolaşmış kara ormanda, tökezleyerek Çaresizlikten yer Tanrısına yalvararak Güzelliği dağı taşı aydınlatarak
Bütün varlıkların dikkatini çekerek
Satanay’ı gördüklerinde duruyorlardı akan ırmaklar da Gecelerde aydınlanıyordu ovalar, dağlar da
O Satanay çok dolaşmış, bir köy bulamadan Yiyecek olarak bir parça ekmek yemeden En sonunda gelip, o Nart köyüne girmiş Köy kenarında yaşlı cadı kadın görmüş Cadı kadın Satanay’ı almış
Tutup gelip, mahzenine koymuş Gizlice, cadı onu büyütmüş Örüzmek’e kızı öyle sezdirmiş Eş olarak Örüzmek’e vermiş Örüzmek de ondan akıl almış
O Satanay imiş Nartların anası
Örüzmek de olup Nart askerlerinin babası
Alavgan Oğlu Karaşavay
Karaçay-Malkar Nart destanlarında anlatıldığına göre Nart Debet’in on do- kuz oğlu vardır. En büyük oğlunun adı Alavgan’dır. Nart destanlarında Alav- gan’ın mucizevî özelliklere sahip Gemuda adındaki atını yakalayıp ehlileştirme- si destanlarda şöyle anlatılır:
181
“Nart ülkesinin yakınlarında b’ü yük bir göl varmış. Her gün öğle ye doğru o gölün içinden dom ve boz renkli iki tay çıkarmuf. Gölden çıkıp, etrafi se yredip, gölde yüz’up yorulduklarında tekrar gölün sularında kaybolup giderlermiş. Nart- lar kementleri yle tayları yakalamak için çok uğraşmışlar ama başaramamışlar Alavgan bir g’ün göl kenarında saklanıp kement atarak boz renkli tayı yakalamuf. Hemen ağzına gemini ve dizginlerini takıp evine getirmiş. Kardeşlerinden kalan bir eyeri sırtına yerieştirip, zıplayıp tayin üzerine binmiş. koy o kadar hızlı ko- şuyDrmuş ki, Nart ülkesindeki atların bir ayda aldıkları yolu o bir adımda sıçra- yarak alt yormuş. Alavgan foyt ehlileştirmiş ve kendisine aluftırmtş. kayın adını Gemuda koymuş.” (Nartla 1995: 31)
18 kardeşi emegen (dev) kızlarıyla evlenen Alavgan da birkaç kez Nart kız- larıyla evlenmiş. Ancak Nart kızları A1avgan’a dayanamayıp onu bırakıp kaçı- yorlarmış. Alavgan emegenler (devler) ülkesinden bir kız bulup evlenmeye ka- rar vermiş. Bir gün sabah erkenden atı Gemuda’ya binip yola çıkmış. Yolda bir emegen (dev) kadına rastlamış. Emegen kadın ona niçin emegenler ülkesinde dolaştığını sormuş. Alavgan evlenmek için emegen kız aradığını söyleyince, emegen kadın kendisinin güzel bir kızı olduğunu, eğer beğenirse ona vereceğini bildirmiş. Alavgan gidip kızı görmüş ve annesi gibi çirkin emegen kızla evlenip Nart ülkesine dönmüş. Alavgan’ın emegen karısı her ay iki erkek çocuk doğuru- yormuş. Ama doğurduğu çocuklar hemen ağzına atıp, yutup yiyormuş. Alav- gan’ın süt annesi Satanay Biyçe Alavgan’ın emegen karısının doğurduğu çocuk- ları yediğini anlamış ve onlardan birini kurtarabilmek için bir plan düşünmüş. Bir gün emegen kadına gidip “Eski hanımlarla yeni hanımlar birbirlerine denk değiller. Eski hanımlar evin çattsına çıkıp oradan bacanın içine doğururlardı, şimdikiler ise evde yataklarında doğuruyorlar” demiş. Akılsız emegen kadın do- ğuracağı vakit geldiğinde Nartlar tarafından ayıplanmamak için Alavgan’n evi- nin çatısına çıkmış. Onu gören Satanay Biyçe hemen bacanın altındaki ocağa bir sepet yerleştirmiş ve içirıe bir köpek yavrusu koymuş. Emegen kadın doğurur doğurmaz bir erkek çocuk bacadan ocaktaki sepete düşmüş. Satanay Biyçe ço- cuğu kaptığı gibi alıp dağlara kaçırmış. Hemen aşağı inip sepete bakan emegen kadın ise bir köpek yavrusu doğurduğunu zannederek onu da yemiş.
182
Karaçay-Malkar Nart Destanlarinda Olağanüstü Doğum Motifi
Satanay Biyçe emegen kadinin doğurduğu Alavgan’in oğlunu Kafkas dağla- rinin en yüksek zirvesi Elbruz dağinin başina çikarmiș. O zamanlar Elbruz daği- nin zirvesi șimdiki gibi iki başli değil, tek başli imiș. Satanay Biyçe Elbruz da- ğinin tepesinde buz sarkitlarindan emzik yapip çocuğun ağzina vermiș, buzdan beșiğe yatirip dönmüș. Bir hafta sonra çocuğu görmeye gittiğinde çocuk beşik- ten çikip oturuyormuș. Yedirip, içirip, kalin iplerle buz beșiğine sikica bağlayip dönmüș. ñir hafta sonra yine gittiğinóe çocuğu iplerini koparíip, buzlariri iize- rinde oynarken bulmuş. Yedirip, içirip zincirlerle buzdan beșiğine bağlayarak yatirmiș ve geri dönmüş. Onbeș gün sonra gittiğinde Satanay Biyçe çocuğu zin- cirlerini parçalayip beşikten çikarak oynarken bulmuş. Satanay Biyçe çocuğa “gel güreșelim” demiș. Güreșmișler, Satanay Biyçe çocuğu yere devirmiş. “He- nüz çok güçlü değilsin” diyerek yedirip içirip, buzdan beşiğine yine zincirlerle bağlayip geri dönmüș. Bir ay sonra geldiğinde çocuk yine zincirlerini parçala- yip, dişari çikip oynuyormuş. Yine güreşmișler. Çocuk her tutușunda Satanay Biyçe’yi yere yikmiş. “Artik arzu ettiğim seviyeye geldin, așaği inelim” diyerek çocuğu Elbruz dağindan indirmiș. Satanay Biyçe A1avgan’in emegen karisindan doğan bu çocuğa “Karașavay” adini vermiș. Birlikte Alavgan’in evine doğru gi- derlerken evden çikan emegen kadin doğurduğu çocuğu tanimiș ve yemek için üzerine saldirmiș. Karașavay emegen annesini bir vuruşta öldürmüş. Elbruz da- ğinin buzlan arasinda büyüyüp yetișen oğluna çok sevinen Alavgan “Ben artik yașlandim, Gemuda’nin da kayişlan eskidiler. Ona yeni kayișlar yaptir, artik onu sana veriyorum” demiș. Gemuda Karașavay’in ati olmuş.
Karaçay-Malkar Nart destanlarinda Karaşavay ile Gemuda birlikte pek çok maceraya atilirlar. Destanlarda Gemuda’nin olağanüstü özellikleri ve mucizevî güçleri de dile getirilir.
Nart destanlarinda anlatildiğina göre Gemuda insan gibi Nartlarin dilinden anliyormuș, onlar gibi konușuyormuș. Toynaklari demir gibi sert, gözleri balik gözü gibi parlakmiş. Kirpikleri yokmuş, tüyleri suda islanmiyormuş. Denizler- de, göllerde yüzerken kulaklariyla nefes aliyormuş. Elbruz dağinin arkasindaki Bashan vadisinden uzanip, dağin kuzey eteklerindeki Biyçe San yaylasinin otla-
183
rini otluyormuş. Bir söylentiye göre boynuyla kaşıya kaşıya Elbruz dağının tek başlı zirvesinin ortasında bir çentik açarak dağı iki başlı yapmış. Diğer bir söy- lentiye göre ise Elbruz dağının üzerinden sıçrarken toynağı dağın zirvesine çar- parak onu iki zirveli hale getirmiş. Gemuda kişnediğinde hamile kısraklar kor- kularından taylarını düşürüyorlarmış. Kısır kısraklar ise o kişnediğinde hamile kalıyorlarmış. Aygırlar korkularından kuruyorlarmış. Gemuda koltuğunda ayak- larinin altirdaİt taŞlardar. çakan kıvı1eımlz• gök yiizünde yıldızları oluşturmuş- lar. Bir burun deliğinden çıkan rüzgâr yazı, diğerinden çıkan rüzgâr kışı getiri- yormuş. Nartların düzenledikleri at yarışlarında hep Gemuda birinci oluyormuş. Yarışlarda sesinden önce kendisi geliyormuş. Gemuda sahibi Karaşavay gibi şe- kil değiştirebiliyor, istediği şekle girebiliyormuş (Nartla 1995: 72).
Karaçay-Malkar Nart destanlarının bir bölümünde Karaşavay ile Gemuda’ya şöyle yer verilir:
Karaçay-Malkar Türkçesi:
Gemuda caz başında, Totur ayda tuvgandı Bek süygeni Karaşavay bolgandı Tuvganınlay, adam tilni bilgendi
Teyri da anı aruv körgendi Bir canavar cetalmagandt anı Kanatlı da ozalmagandı anı
Kurçdan bolgandı Gemudanı ta yagı Turçdan bolgandı anı eki cayagt
Ol atlasa, Kalman tavu titiregendi Köse tavnu dommayların ökürtgendi Bek süygendi tavc!an tavga sekirtirge Nart elinde har bir cerni bilirge
Ol örlegendi, bek burun Kalman Tavga 01 çıkgandı bek algın Mingi Tavga
184
Karaça y-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifi
Sadak ogu ötmegendi terisinden Sırpınla da kesalmagandı belinden Karaşavay Gemudaga cabışhandı Cıgılmazça, cerine kablangandı Ura, bere kör körmezge bardıla Tik kayaga cetib. öşiin urdula
Tik kayalanı carıb eki etdile:
-Malkar avzu ma bu bolsun!- dedile Çirik kölnü ant tuyagı açhandı Soluvu bla turç kayalanı çaçhandı Dıh Tavunda küçsıingendi, Sekirgendi Alaydan a Tıhtengenge sekirgendi Tengizlede çabak kibik oynagandı Culduzlanı bek miyiginde uçhandı Çegem tarnt anı önünü cargandı
Kaytıb, sora Bashan tavlaga bargandı Bir sekirib, Mingi Tavga cetdile
Üs’ü bla arı-beri ötd’üle Tuhakları Ming i Tavga tiydile Mingi Tavnu sora ayrı etdile
Karaşavay Gemudaga kuvangandı Tav kırdıknı igisinden toydurgandı Sılab-sı ypab, terlegenin ketergendi Kesi süygen aşlarından bergendi Corta-çaba, künbatışha ketdile Ullu Adılnı tolkunların kördüle
Ekisi da Nart eline kaytdıla Haparların kart Debetge aytdıla Nartla bart kuvandıla alaga Kuvanç keldi Nart elleni bartna Türkiye Türkçesi:
ernuda bahar İ:aşında, Mart ayında doğmuş
En sevdiği Karaşavay imiş
Doğar doğmaz insan dilini anlamış Gök Tanrısı da onu beğenmiş Hiçbir hayvan yetişemezmiş ona Kuşlar bile geçemrzmiş onu Çeliktenmiş Gemuda’nın toynağı Demirdenmiş onun iki yanağı
O yola çıksa, Kazman dağı3 titrermiş
Köse dağın bizonlarını böğürtürmüş Çok severmiş dağdan dağa sıçratmayı Nart ülkesindeki her bir yeri bilmeyi O tırmanmış ilk önce Kazman dağına O çıkmış ilk önce Elbruz dağına
Ok işlemezrniş derisinden Kılıçlar da kesemezmiş belinden Karaşavay Gemuda’ya yapışmış
Düşmeyecek gibi, eyerine sarılmış
Vura-kira gözün ulaşamayacağı yerlere gitmişler
3 Kazman Tav: Bugün Gürcistan sNHrIarı içinde bulunan 5047 metre yüksekliğindeki Kazbek da-
Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifi
Dik kayaya varıp, göğüsüyle vurmuşlar Dik kayaları yarıp ikiye ayırmışlar:
-Malkar (Çerek) kanyonu 4 bu olsun! demişler
Çirik gölünü5 onun toynağı açmış Nefesi ile demirden kayalara dağıtmış Ohh Tav6 dağında iç çekmiş, geğirmiş
‘
Ded ne hb ,k b a iş
Yıldızların en yükseğinde uçmuş
Çegem kanyonu geçidini onun göğsii yarmış Dönüp, sonra Bashan dağlarına gitmiş
Bir sıçrayıp, Elbru* dağına varmışlar Üzerinden öteye-beriye gelmişler Toynakları Elbruz dağına değınişler Elbruz dağını çatal zirveli yapmışlar7 Karaşavay Gemuda’ya sevinmiş
Dağ çimeninin iyisiyle doyurmuş Sevip-okşayıp, terini silmiş
Kendi sevdiği yiyeceklerden vermiş Koşuşturarak, batıya gitmişler
Büyük İdil ırmağının dalgalarını görmüşler İkisi de Nart ülkesine dönmüşler Haberlerini yaşlı Debet’e anlatmışlar
4Malkar (Çerek) kanyonu: Yukarı Balkarya vadisinde yer alan Çerek ırmağının açtığı dar kan- yon.
5Çirik köl: Çerek kanyonunun başlangıcında suları kükürtlü derin bir göl.
6Dıh Tav: Yukarı Balkarya’da yer alan Kafkaslarln ikinci yüksek dağı (5203 metre).
7Elbruz dağımn 5642 ve 5633 metre yüksekliğinde iki zirvesi vardır.
187
Nartların hepsi sevinmişler onlara Mutluluk gelmiş Nart köylerinin hepsine
Sosurka-Sosuruk
Karaçay-Malkar Nart destanlarında olağanüstü bir biçimde doğan Nart kah- ramanlarından biri de Sosurka ya da Sosuruk adını taşır. Destanlarda Sosurka (ya da Sosuruk) akıllı ve kurnaz bir kişilik olarak karşımıza çıkar. Sosurka beş baş- lı bir Emegen’i gücüyle değil, aklıyla yenerek öldürür ve Nartları o devin getir- diği felâketlerden kurtarır. Emegenler’in sahip olduğu ateşi onlardan çalarak Nart1ar’a ateşi getiren de Sosurka’dır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarında Sosurka’nın bir granit taşından doğduğu anlatılır. Karaçay-Malkar dilinde granite “sostar” veya “soslan” adları verilir. “Sosuruk” ve “Sosurk*.” adları “Granit soyundan” anİamına gelir. Destanlarda anlatıldığına göre, bir giin İdil ırmağı kıyılarında dolaşmakta olan Satanay Biy- çe bir granit kayanın kımıldadığını görür. Kayayı alır ve Debet’e götürür. O sı- rada kaya yardim, içinden kor gibi yanan bir çocuk çıkar. Debet kızgın demiri tut- tuğu kıskacıyla çocuğu baldırlanndan tutup suya sokar ve vücudunu çelik1eşti- rir. O yüzden Sosurka’nın en zayıf yerleri, suya değmeyen baldırlarıdır. Düş- manları onu baldırlarından vurmaya çalışırlar. Sosurka’yı Örüzmek ve Satanay Biyçe yetiştirirler. Nart destanlarının bazı varyantlarında Sosurka’yı yetiştirip ona annelik yapan destan kahramanı İdil ırmağı kıyısında bir Nart kalesinde ya- şayan Kırs Biyçe’dir (Nartla 1995: 290). Kırs Biyçe Sosurka’yı Ekicürek adlı bir Nart’ın Akbilek adındaki güzel kızı ile evlendirir. Nart destanlarında Sosur- ka’nın doğumu ve Akbilek ile evlenmesi şöyle anlatılır:
Karaçay-Malkar Türkçesi:
Sosurka taşdan tuvgan künde tşara-k“ıile tuvgandı Kaşları, orakla kibik, közleri tang çolpança cangandt Anı ol zamanda tüm atı Sostar ulu bolgandı
01 atnı ol zamanda Nart ci yıltb atagandı
188
Karaçay-Malkar Nart Destanlarinda Olağanüstii Doğum Motifi
Bara barganda va Sosurka deb koygandi Ol. birsi adamladan akilli, karuvlu bolgandi Sosurka toguz ayni toguz k’ûnge ösgendi Temir ilihtinladan çalila eşgendi
Temir kangaladan çabir etib ki ygendi Hu yunlarin áommakdan etih íizgeridi
Çiy bagirdan çabir etib, cortuvulga bargandi Çabir bavlarin çfy bolat temirden etib kishandi
Alay bla Nart Sosurkani analigi Kms Biyçe bolgandi Sosurkani batirlikga, cigitlikge, kertiçilikge Çidamltkga, çabarga, atarga, urușha “ûretgendi
Ant elinde Akbilek ntli bir aruv km bolgandi Akbilekni aruvlugu Nartla eline cayilgandi
Kesi da ögüznü m’ü yüzüne cabişsa, ant horlagandi Akbilekni Sosurka katinltkga algandi
Akbilek Ekicürek degen bir Nartni kızı bolgandı Ekicürek, Nart tułpar, kesi cangiz bir urușha ketgendi İçi küy‘ub, cüz adamni öltür’ûb, ölgendi
Türkiye Türkçesi:
Sosurka taștan doğduğu gün, gülümseyerek doğmuș Kaşlari orak gibi, gözleri çoban yildizi gibi parlamiș
Onun o zamanlar gerçek adi Sostar ulu (Granit oğlu) imiș. O adi o zamanda Nartlar toplanip koymuș
Gide gide Sosurka demișler
O diğer insanlarda alcilli, güçlü imiș
189
Sosurka dokuz ayı dokuz günde büyümüş Demir çubuklardan çitler örmüş
Demir levhalarından çarık yapıp giymiş Çarık tabanını bronzdan yapmış
Saf bakırdan çarık yapıp, yağmacılığa çıkmış Çarık bağlarını saf demirden yapıp bağlamış
Böylece, Nart Sosurka’nın analığı Kırs Biyçe olmuş Sosurka’ya cesaret, yiğitlik, dürüstlük
Dayanıklı olmayı, koymayı, atmayı, savaşmayı öğretmiş Onun köyünde Akbilek adlı bir güzel kız varmış Akbilek’in güzelliği Nartlar ülkesine yayılmış
Kendisi de öküzün boynuzuna yapışsa, onu yenermiş Akbilek’i Sosurka eş olarak almış
Akbilek Ekicürek denen bir Nart’ın kızı imiş
Ekicürek, Nart yiğidi, kendisi tek başına bir savaşa gitmiş İçi yanıp, yüz adamı öldürüp, ölmüş
Sonuç:
Türkologlar tarafından henüz yeterince tanınmayan ve araştırılmayan Kara- çay-Malkar “Nart Destanlara”, ihtiva ettiği mitolojik ve folklorik unsurlarla Türk dünyası edebiyatına önemli derecede katkı sağlayabilecek değerde bir destan tü- rüdür. Karaçay-Malkar Nart destanlarında karşılaştığımız olağanüstü doğum motifleri eski Türk mitolojisi ve destanları ile yakından ilişkilidir. İleride yapa- cağımız geniş kapsamlı araştırmalar Karaçay-Malkar Nart destanları ile eski Türk mitolojisinin ve destanlarının paralelliğini ortaya koyacak, Kafkasların sarp dağlarında, derin vadilerinde Türk dilini ve kültürünü binlerce yıldan beri yaşatan Karaçay-Malkarlıları da Türk dünyası dili ve edebiyatı arasında haketti- ği yere getirecektir.
