#Kafkas Mitolojisi Sözlüğü#

Kafkas Mitolojisi Sözlüğü başlıklı bu sözlük çalışmamda Kafkasya’da yaşayanAbhaz, Çerkez, Oset, Ubıh, Gürcü, Svan ve Megrel  halklarının din ve inançları, Nart  efsaneleri  ve tanrıları maddeleştirilmiştir. 


Afi Abhazca ‘gök gürlemesi, yağmur getiren’ anlamına gelen kelime atmosfer olaylarına hükmettiğine inanılan bir tanrının adı olup, Ubıh halkında bu tanrının adı Wa idi. Uzun süreli kuraklıklarda köyün en yaşlı adamı Afi’ye bir sığır kurban ederek, yağmur yağdırmasını dilerdi. Yaylaya çıkmadan önce çobanlar orman içinde bir düzlükte toplanır, eğlence tertip eder ve sürülerini koruması için Afi’ye dua ederlerdi.


Ahin Abhaz, Ubıh ve bazı Çerkez kabilelerinin sığır sürülerinin koruyucusu olduğuna inandıkları bir tanrının adıdır. Ahin tarafından seçildiğini davranışlarıyla belli eden inek sahibi tarafından keşfedilir ve ilkbaharda dualar eşliğinde kurban edilip, eti ‘Biz’ adı verilen tören şarabı içilerek tüketilirdi.


Ainina, Danina Gürcülerin Hıristiyanlığa geçmelerinden önce taptıkları bir tanrıçanın adı olup, Ermeniler’de Anahid, Farslar’da Anatiha, Yunanlar’da Aphrodite, Sümerlerde İnanna, Ni/ana adıyla bilinen tanrıçalarla ilintilidir.


Ajahara Abhaz halkının inanışında evdeki ocağın koruyucu ruhu olup, insanlara hayat ve sıhhat sağlamaktadır.


Alardi, Alaurdi Oset halkının inancında iki karakterli bir ruhun adıdır. Bir yandan çiçek hastalığından sorumlu olup (bir salgın sırasında ona kuzu ve koçlar kurban edilir) diğer yandan kadınları koruyan ruhtur.


Aminon Oset halkının inanışında Barastir adı verilen öteki dünyaya geçmek isteyen ölüleri sorgulayan bir ruhtur.


Amiran Svan halkının inanışında Prometheus’un karşılığı olan bir kahramanın adıdır.


Anibs-Niha Abhaz halkının inanışında Dudrynus dağında yaşadığına inanılan bir tanrının adıdır. Bu dağa tırmanmak isteyen herkesin kör olacağına inanılırdı. Bu tanrı üzerine şöyle yemin edilirdi:


‘Anibs-Niha beni kör etsin, bütün hastalıkları başıma musallat etsin ki…’


Antari, Zini Antari Megrel halkının inanışında bir tanrı adıdır. Antari, zini ‘yukarıdan/gökten gelen’ sıfatına sahip olup, kendisine orucun son günü ekmek adanıp, hayvanları koruması ve çoğaltması için yalvarılır. Bkz. Ander


Apsat Svan halkının inanışında av hayvanlarının korucucu ruhudur.


Armaz Hıristiyan olmalarından önce Gürcü inanışında en büyük tanrının adıdır. Muhtemelen Fars tanrısı Ahura Mazda’nın bir formudur. Gürcü mitolojisinde şafak vakti tapınılan Armaz’ın Mtsheta’da, altından zırh ve heykel giymiş elinde kılıç tutan bir heykeli bulunmuştur.


Avdiu, Evdeu Oset halkının inanışında tehlikeli ve doğaüstü bir ruhun adı olup hakkında fazla bir şey bilinmemektedir.


Avsati, Evsati Oset halkının inanışında ‘yabani hayvanların efendisi’ olarak bilinen bir tanrı olup, avcılar av bölgesine ulaşınca ona üç kurabiye adar ve bereketli bir avdan sonra köydeki fakirlere mükellef bir yemek yedirirler.


Aytar Abhaz halkının inanışında köy hayatı ve evcil hayvanların koruyucusu olan tanrıdır. Yılın belli günleri adına oruç tutulmasının yanı sıra, herhangi bir Cumartesi günü bir dana kurban edilip, bir parçası mangal üzerinde tanrı Aytar için yakılırdı.


Aziz Georg Gürcülerin Hıristiyanlığa geçmeden önce savaşçı tanrılarından birisinin, din değişiminin ardından Hıristiyan azizlerden birinin adı altında Gürcü folklorunda yaşatılmış formunun adıdır. Tüm yolcuların, yol kesen haydutların ve çobanların koruyucusu, kurtların ve arıların efendisidir. Svan folkunda adı Jgryag’dır.


Azvepsa Abhaz halkının inanışında orman ve yabani hayvanların efendisi olduğuna inanılan bir ruhun adıdır. Avcılar, av öncesinde adına bir koç kurban eder ve bu hayvandan kesilen bir et parçasını kor haline gelmiş kömürler üzerine atarken hangi hayvanı avlamak istediklerini belirtirlerdi.


< Yunanca azumos ‘mayasız’


Barastir, Baraster Oset halkının inanışında öteki dünyanın kralıdır. Ölüleri karşılayan ve zindon (cehennem) veya cennete yerleştiren kişi odur.


Barbale Svan halkının inanışında büyük tanrıçalardan birisi olup, güneşin sıfatlarıyla tanımlanmakta, Lamaria ile birlikte kadın ve hayvanların koruyuculuğunu üstlendiğine inanılmaktadır.


Batrazd Osetlerin ataları kabul edilen Alanların efsanelerinde olağanüstü efsanevi savaşçılar olarak tasvir edilen Nartların liderinin adıdır. Farsça konuşan ve Sarmat olarak da bilinen Alanlar ilk olarak Hazar Denizi’nin kuzeyinde ortaya çıkmış ve MS 4. Yüzyılda batıya doğru yani Roma İmparatorluğu’nun Doğu eyaletlerine doğru ilerlemişlerdir. Bir grup Alan Germenlerle batıra doğru ilerleyerek karışırken bir kısmı Kafkas dağlarına yerleşerek bugünkü Oset halkını oluşturmuştur. Bilge ana Satana’nın çocukları olan Nartların en önemli düşmanları Türkler olup ayrıca insan yiyen devlerle de savaşmaktadırlar. Nykhas adlı salonda toplanarak yiyip, içip eğlenen en önemli Nart kahramanları liderleri Batradz dışında Soslan, Atsamaz, Hamytz ve Uryzmag’dır. Batradz’ın çocukluğunda bir ağaca saplı olan sihirli bir kılıcı yerinden çıkararak sahibi olup, onunla özel bir bağ kurması ve amansız düşmanı Sainag-Alder tarafından ölümcül yara aldığında arkadaşına kılıcı denize (muhtemelen Karadeniz’e) atmasını söylemesi Keltlerin Kral Arthur Efsanesinde Arthur’un Excalibur’u kayadan çıkarması ve Gölün Hanımına atması gibi pek çok benzer motifi içermektedir. Modern yazarlar bu benzerliği Arthur’un öyküsünü Britanya’da görev yaparken öğrenen Roma ordusundaki atlı Sarmat savaşçıların ülkelerine döndüklerinde efsaneyi kendi kültürlerine adapte ederek Kafkasya’ya yaymasına yormaktadır.


Ber Şişvliş Svan halkının inanışında ‘Boz dağların efendisi’ anlamına gelen av tanrısının adıdır. Yüksek dağlarda yaşayan tanrının yardımcılığını yapan dört özel koruyucu bulunmaktadır:


Dali, Apsat, Orman Meleği, Aziz Georg


Binati Hicanu Oset halkının inanışında evin koruyucu ruhu olup, çoğunlukla kilerde yaşar. Küçük bir çocuk, yaban domuzu dişlerine benzer çirkin bir kadın azmanı, beyaz bir koyun gibi çeşitli biçimlerde girmelerine karşın sadece yılbaşından önceki gece büyücüler tarafından görülebilirler. Köy evlerinin batı köşesinde ona adanmış bir direk bulunup, bu direğin bir yanında evcil ve yabani hayvan boynuzları asılmıştır. Düğün sonrasında gelin, koca evinine girdikten sonra üç akşam boyunca bu direğin önüne götürülür; damat, Binati Hicanu’dan eve bolluk getirmesini dilerken yanında durur.


Burku Bir Oset kabilesi olan Digor halkının folklorunda efsanevi bir ülkenin adıdır.


Dal Svan halkının inanışında Av tanrıçası ve Yunan mitolojisinde bahsi Prometheus olarak geçen Amiran adlı kahramanın annesinin adıdır.


Daueg, Idauaeg Svan halkının inanışında canlıların ya da maddelerin oluşturduğu değişik sınıfların (insanlar, hayvanlar, rüzgârlar, nehirler vs.) koruyucu göksel ruhları için kullanılan bir isimdir.


Dev Bkz. Emegenler


Donbittir, Dobittir Oset halkının inanışında tatlı ve tuzlu suların hâkimi olan bir ruhun adıdır. Suyun dibinde yaşayan ve yanında taşıdığı bir zincirle suya girenleri dibe çeken Donbittir’e balıklara hükmettiğine inanan balıkçılar tarafından tapınılmaktadır.


Emegen Nart efsanelerinde bahsi geçen çirkin ve çok başlı devlerin adıdır. Her üç ayda bir doğum yapmakta ve her doğumda yüzden fazla çocuk doğurmaktadırlar. Tanrılar yeryüzünü Emegenlerin kötülüklerinden korumak için Nartları yaratmışlardır. Nartlar, Emegenleri ancak zekâlarını kullanarak yenebilmekteyse de yakalandıklarında devlere yemek olmaktadırlar.


Emiş Çerkez inanışında koyun sürülerinin koruyucu tanrısının adıdır.


Eyrig-Aaknih Abhaz halkının inanışında hırsız ve haydutların koruyucu tanrısı olup ‘gündüz ve gece gören’ anlamındadır. Bazı Abhaz kabileleri Ubıhlara karşı düzenleyecekleri akınların öncesinde, koni şeklinde pişirdikleri ekmekleri bu tanrıya adayarak zafer için dua ederler, zafer sonrasında da beraberinde getirdikleri meyvelerden bazılarını, ganimet atların yelelerinden kestikleri kılları, bir tanesi Aci köyünde bulunan Eyrig-Aaknih’in kutsanmış mekânlarına bırakırlardı.


Faelvaera Oset halkının inanışında koyunların koruyucu ruhu olup, bu tanrının orijinal adı değildir. Osetlerin Hıristiyanlığa geçmelerinin ardından Flora ve Laura adlı azizelerin adlarının birleştirilmesi suretiyle eski mit bu şekilde adlandırılmıştır. Kurtların koruyucusu Tutir, barışçıl ve uysal Faelvaera’nın sol gözüne hileyle yumruk atarak zedelediği için kurtlar koyun sürülerine Faelvaera’nın solundan saldırmaktadır.


Firi Zuar Oset halkının inanışında koçların ruhu olduğuna inanılan bu tanrı erkek çocukların doğumunu himaye eder. Düğün töreni sırasında gelin çocuklarının koç gibi erkek olması için Firi Zuar’a yakarır. Rus işgali sırasında Rus’lar Osetya’daki Firi Zuar kiliselerdeki heykellerini kaldırmışlar buna karşılık Oset kadınlar kilden basit koç figürleri yapmaya devam etmişlerdir.


Ga, Gaci Hıristiyanlığa geçmeden önce Gürcülerin tapındığı iki ayrı tanrı adı olup haklarında pek bir şey bilinmemektedir. Mtsheta’da bir Armaz heykelinin sağı ve solunda biri altın diğeri gümüşten birer heykelleri bulunmuuştur.


Gudirti Kom Oset halkının inanışında alt çenesi yerde üst çenesi gökte olduğuna inanılan ve adı ‘anahtar deliği’ anlamına gelen bir ruhtur. Osetya’da, Alagir Vadisi’nde, Hod köyünün yukarısında Beyaz Dağların eteğinde yaşadığına inanılır. Köylüler bu tanrıya yılda bir kez kuzu ve inek kurban etmezse üzerlerine yumurta büyüklüğünde dolu yağacağına inanırlar.


İtrujan Hıristiyanlığa geçmelerinden önce Gürcülerin tapındığı bir tanrıçanın adıdır. Gürcü kroniklerinde ‘Haldilerin Tanrıçası’ olarak geçmekte olup, Niko Marr ve Tseretheli bu tanrıçanın adının İstar’ın Aramca karşılığı olan Estrutha’nın telaffuzundan kaynaklandığı görüşündedir.


Jaji Abhaz halkının inanışında ekinlerin koruyucusu dişi bir ruhun adıdır. Bu ruha Mart ve Kasım aylarında dua edilir ve dua günlerinde öğünde sebze yemekleri, ekmek ve meyve bulundurulurdu. Farsça ve  Türkçede kullanılan cadı/cazi kelimesiyle benzerliği dikkat çekicidir.


Jiker-Salat Abhaz halkının inanışında insanların düşüncelerine nüfuz etme gücüne sahip koruyucu bir ruhun adıdır. Oruç dönemi dışında yılın herhangi bir perşembe günü Abhazlar daha yumurtadan çıkarken ona adanmış bir tavuğu kurban ederek zihin açıklığı ve dünyayla barış içinde yaşanmalarının sağlanması için yakarılır. Tavuğu kurban eden kişi, kötü karakterli bir kişiyse en yakınları bile bu tavuktan yemek istememektedirler.


Kades Çerkez halkının inanışında balık şeklinde bir tanrı olup, denizin karaya taşmasını önlemektedir.


Kaji Gürcü halkının inanışında insan biçimine girerek yeryüzünü ziyaret eden, her iki cinsiyetten bir çok ruhu kapsayan bir ruh gurubun adıdır. Kajiler demirci ruhlar olup sahip oldukları yeraltı imparatorluğu Aziz Georg tarafından ele geçirilmiştir.


Khusav Oset ve Sarmat halkının inanışında en önemli tanrının adı olup, Osetlerin Hıristiyanlığa geçmesinin ardından tanrıyla özdeşleştirilmiştir.


Kurban Tanrılara sunulan özverili armağanların adıdır. Toplumlar uygarlaştıkça insan kurbanının yerini hayvanlar, yiyecekler ve dualar almıştır.


[Folklor] Doğan çocukların ömrünü uzatacağına inanıldığından Çerkezler çocuk doğar doğmaz ya da en geç 2 yaşına geldiğinde kurban kesilmektedir.


Ksukau Oset mitolojisinde en önemli tanrının adı olup, tüm tanrı ve ruhların efendisidir.



Kurdalegon Oset halkının inanışında tanrıların demircisi olduğuna inanılan bir ruhun adıdır. Öbür dünyaya yapacağı yolculuğa çıkmadan önce ölüler önce Kurdalegon’u ziyarete giderler.



Kuris Oset halkının inanışında büyücülerin Noel ile yılbaşı arasında yolculuk yaptıklarına inanılan bir ülke adıdır. İron kabilesi tarafından Kuris, Digorlar tarafından Burku olarak isimlendirilir. Bu büyücülere Kuriszeute (Burkuzeute) adı verilir. Büyücüler yolculukta en iyi atları kullanır ya da uyumakta olan gençlerin (kız veya erkek) at gibi sırtına binerler. Bu gençler ertesi sabah hasta olarak uyanırlar. Kuris ülkesi ölülere ait bir çayır olup burada yeryüzünde mevcut meyvelerin yanı sıra büyücülerin toplayıp ülkelerine getirdiği mutluluk ve felaketlerin de tohumları çimlenir.



Kuşkâftar Dağıstan halkının inanışında uzun dağınık saçlı, iri göğüslü, keskin dişli şeytani bir kadının adı olup kızlarıyla birlikte ormanda yaşamakta ve çocukları kaçırarak yemektedir. İbn-i Batuta seyahatnamesinde kaftar insanların görünce bayıldığı sihirbaz kadınların adı olup, bu yaratık bayılan insanların ciğerini yermiş.



Bkz. Kâftarkis



Kviria Doğu Gürcistan’da yaşayan dağ topluluklarının en büyük tanrısı olan Morige’nin yardımcısı olan ikinci büyük tanrının adıdır. Erkek zürriyetinin koruyucusu ve hukuk düzeninin sağlanmasından sorumludur. Pagan dönemine ait bir inanışın olmakla birlikte Hıristiyanlık sonrası ad değiştirerek Aziz Kyriacus’un adını almış olmalıdır.



Lamaria Svan halkının inanışında evdeki ocağın tanrıçası olup, Hıristiyanlığa geçen halk eskiden inanılan farklı isimdeki bir ruha Aziz Maria’nın (Meryem) adını vermiş olmalıdır. Kadınların içlerinden dua ettikleri bu tanrıça aynı zamanda büyükbaş hayvanların da koruyucusudur.



Mesepi Megrel halkının inanışında yer ve gökteki tüm hayvanların efendisi, kadın-erkek her iki cinsiyetin koruyucusu bir tanrının adıdır. 28 Ekim-3 Kasım arasında kullarının durumunu görmek için dünyayı dolaşmaktadır.



Mezetha Çerkezler’de orman (Mez) ve Av tanrısının (Tha) adıdır.



Mikalgabirtae Oset halkının inanışında koruyucu bir ruh olup, adına yapılmış iki tapınak bulunmuştur. Bu ruhun adına her yıl 6 Aralık günü her evde bir koç kurban edilerek şenlik yapılır.



Morige Doğu Gürcistan’da yaşayan dağ topluluklarının Hıristiyanlığa geçmeden önce tapındığı en büyük tanrının adı olup, ‘düzenleyen’ anlamına gelmektedir. Evreni yaratmış olan Morige göklerde olup biten her şeyden sorumludur, bununla birlikte gücünün bir kısmını karadaki vekili olan Kviria’ya devretmiştir.



Nart Efsaneleri Devlerden oluşan bir ırkın hikâyelerinin konu edildiği Kuzey Kafkasya efsanelerinin genel adıdır. Yunan mitolojisinde Prometheus’un zincire vurulmasına benzer bir öykünün de Kazbek dağında geçtiği Nartların bazıları basit hikâyelerken bazıları yaratılış mitleri bazıları çok değerli eski dini metinlerdir. Nart efsaneleri Kabardiyan yazar Şora Begmurzin tarafından 1835-43 yılları arasında Rusça olarak yazıya geçirilmiş se de ancak 1861 tarihinde basılabilmiş, 1866 yılında ise Adolf Bergé tarafından Almanca’ya tercüme edilmişlertir.



Efsaneler başta Kabardey halkı olmaz üzere Oset, Çeçenleri hatta Karaçay Balkar, İnguş ve Abhaz halklarının kültür ve tarihini aydınlatmaktadır.



Nart destanlarından önemli karakterler:

Sosruka (Osetçe Soslan) Düzenbaz (trikster) bir karakterdir.

Satanaya (Osetçe Şatana) Bereket sembolü ve ailenin reisi sayılmakta olup tüm Nartların anasıdır.

Tlepş (Osetçe Kuyrdalegon) Demircilik tanrısıdır

Sirdon: Bir düzenbaz karakterin adıdır.

Oşhamaho Dağı Çerkezlerin Elbru olarak da adlandırdığı kutsal bir dağ olup, zirvesinde tanrıların şölenler düzenlediğine inanılmaktadır. Nart bilgesi Nesren Jake, Nartlardan ateşi çalan Pako tarafından Oşhamaho’nun tepesinde kayalara zincirlenir ve bir kartal tarafından her gün kalbi gaga darbeleriyle oyularak yenilirken, Bataraz adlı bir kahraman tarafından kurtarılmıştır.



Bkz. Proteus



Sane Nart efsanelerinde tanrılar tanrısı Tha’nın fıçısında saklanan tanrıların içeceği olarak bahsi geçen, ruhu kanatlandırıp, cesareti arttırdığına inanılan lezzetli bir içkinin adıdır. Yılda bir kez Mutluluk Dağı’nda yaşayan yaşam tanrısı Psatha’nın yanına giden orman ve avcılık tanrısı Mezitha, ev tanrısı Sosreş, demircilik tanrısı Tkepş ve bereket tanrısı Thagelec yanlarına yeryüzünde yaşayanların en cesur ve güçlüsünü çağırıp, onun da bir boynuz içmesine izin verilerek sane şöleni düzenlemekteydi. Yiğit Sosruko mutluluk Dağına çıktığında içi sane dolu fıçıyı Mutluluk Dağı’ndan aşağı fırlatarak tüm insanların içkiyi tanımalarını sağlamıştır.



Satanaya Nart efsanelerinde bahsi geçen en önemli tanrıça olup, aynı zamanda Nartların anası kabul edilen bir bereket sembolüdür. Söylenceye göre yaşlı ve çirkin Warzameg genç ve güzel Satanaya’nın sarayına gelerek Satanaya ile evlenmek istediğini dile getirmişse de reddedilince domuz çobanı Argwana komutasındaki askerlerine yağma emri vermiştir. Halkını kurtarmak için adama evet demek zorunda kalmışsa da daha düğün hazırlıkları tamamlanmadan Argwana’nın tecavüzüne uğramıştır. Warzameg, yeni evlendiği karısının vücudundaki morlukları görüp nedenini öğrenince adamlarını Argwana’nın evine göndermiş 80 gün süren mücadelenin sonunda öldürülen adamın kafası Satanaya’nın önüne atılmıştır. Satanaya tecavüz bebeğini doğurduktan sona avcı Şebatin’in karısına vererek kocasının çocuğu öldürmesini engellemiş ardından pek çok aşığı olmuş ve onlardan pek çok çocuk doğurmuştur.



Kehanet yeteneği bulunan tanrıçanın o zamana dek yabani olarak yetişen gül bitkisini bahçe bitkisi haline getirdiği, şifa dağıtan bir elma ağacının sahibi olduğu ve alkollü içecekleri icat ettiğine inanılmaktaydı.



Şaubarak Oset halkının inanışında hırsızların koruyucusu olan karanlık tanrısının adıdır.



Uacilla Oset halkının inanışında yağmur, şimşek ve gök gürültüsü tanrısının adıdır. İlla kelimesi Eski Ahit’te adı geçen Hz. İlyas (Eliah, Elijah) ile ilişkili olmalıdır.



Vasilla Oset ve Sarmat halkının inanışında fırtına, gök gürültüsü ve hasat tanrısının adı olup Hıristiyanlaşmanın ardından St. İlya’ya (İlyas Peygamber) dönüştürülmüştür.



Vasterzhi Oset halkının inanışında savaş tanrısının adı olup, beyaz bir ata binmiş sakallı bir erkek olarak tasvir edilir. Hıristiyanlaşmanın ardından ejderha öldürüken tasvir edilen St. George’a dönüştürülmüştür.